Ebru sanatı kitre ile ağırlaştırılmış suyun üzerine boyalar ile desenler yapılması ve bu desenlerin kâğıt üzerine aktarılmasıdır. Ebru sanatı özünde bir süsleme sanatıdır. Sanatkarın ruhunu suya resmettiği sanattır.
Ebrû sanatında Her bir ebrunun tek olması yani diğer bir benzerini yapmanın mümkün olmaması, ayrıyeten süratli sonuç alınabilmesi öğrenmek isteyenlerde de heyecan uyandırıyor.
Su, boyalar, desen, ve son olarak bunların kağıtla birleşmesiyle süper bir ahenk ortaya çıkıyor. Gelin Ebrû sanatının faydalarını, nasıl yapıldığını, tarihte ebrû sanatının nasıl bir kıymete sahip olduğunu, meşhur ebrû ustalarını birlikte keşfedelim…
EBRÛ SANATININ TARİHÇESİ
XVI. asır ortalarında Mîr Muhammed Tâhir tarafınca Hindistan’da yapılmaya başlandığı rivayet olunan ve bu biçimdelar ebrî diye anılan ebru sanatının, buradan İran’a ve sonrasındasında İstanbul’a kadar yayıldığı da kabul edilir. Tıpkı yüzyılın sonlarında, İstanbul’dan Avrupalı seyyahlar tarafınca kendi memleketlerine gdolayılen ebru kâğıtları evvel Almanya’da, daha sonra da Fransa ve İtalya’da “mermer kâğıdı” yahut “Türk mermer kâğıdı” ismiyle tanınıp benimsenmiş ve oralarda da yapılmaya başlanmıştır. Vakit ortasında İngiltere ve Amerika’ya da yayılan ebru kâğıdı, her ülkenin sanat anlayışına göre bir farklılık kazanmıştır.
Kaşa emsal biçimlerde ihtiva ettiğinden, bu sanatın Farsça’da “kaş” mânasına gelen ebrû sözüyle isimlendirildiği rivayet edilir.
Osmanlı periyodunda de ebru sanatı fazlaca ilgi görmüş, kıymetli bir iş kolu olmuştur.
EBRÛ SANATININ YARARLARI
Ebru sanatının rûha uygun gelen bir tarafı şüphesiz var ve nasıl yapılduğını yazmadan evvel yararlarından bahsetmek istedik.
EBRU SANATI İÇİN HANGİ GEREÇLER GEREKLİDİR?
Düzgün bir ebru sanatı yapıtı verebilmek için kullanılan gereçler büyük değere sahiptir. Bu sanatta ne su olağan bir sudur ne de boyalar bildiğimiz boyadır. Fırçaların ve boyanın kalitesi, oda sıcaklığı, ebru sanatının kalitesini etkileyen etkenler içindedır.
Ebrû sanatının icra edilmesi için yalnızca materyalleri almakla yetmiyor. Kitreli su, öd üzere gereçlerden oluşan bu tekneyi hazırlamak için biraz emek ve sabır gerekiyor. esasen emeğin olmadığı yerde sanat düşünmek beklenen değildir.
Ebruculukta kullanılan boyalar tabiattaki renkli kaya ve topraklardan elde edildiği için “toprak boya” ismiyle anılır ve suda erimediği üzere içlerinde yağda bulundurmazlar.. Bundan diğer kimi doğal boyalarla da (lâhur çividi, lök …) renk zenginliği arttırılır.
Boyalar dövülerek ve taş üstünde biraz su ilâvesiyle düzgünce ezilerek kullanıma hazır hale getirilir. Ebru imalinde gerekli olan ebru teknesi, kullanılacak kâğıdın enine ve uzunluğuna uygun ebatta ve 6 cm. derinliğinde, tercihen çinko yahut galvanizden yapılmış dikdörtgen formunda bir kaptır.
Teknenin içine konulacak suya yoğunluk ve yapışkanlık vermek, bu biçimdece serpilen boyaların teknenin tabanına çökmesini önlemek için kullanılan ve geven isimli dikenin gövdesinden sızan kitre, krem renginde gayri muntazam plakalar yahut şeritler halindedir.
Suda bekletilerek erimesi sağlanır ve bir torbadan süzülür. Bir tekne kitreli su yaklaşık 600 ebru kâğıdı çıkarabilir. Batı dünyasında kitre yerine deniz kadayıfı kullanılmaktadır. Kitreli suyun üstüne serpilen renklerin birbirine karışmadan yayılması için, satıhta yayılmayı sağlayan safra asitleri içeren sığır ödü öncesinden her boyanın içine ek edilir. Fazla öd içeren boya fazla yayılır.
Ebru imalinde daha sonradan ek edilen her renge, evvelki renklerin içinde kendisine yer açabilmesi için daha fazla öd koymak gerekir. Ebruculukta çağdaş fırçalarla yordamına uygun biçimde boya serpilemediğinden, ince ve düz bir değneğe gevşek olarak sarılmış at kuyruğu kılından fırça kullanılır. Tahta çıta üstüne makul sıklıkta ince teller saplanarak elde edilen tarak, taraklı ebru üretiminde kullanılan bir alettir. Serpilmiş boyalara biçim vermek için ince, boya damlatmak için kalınca tel çubuk kullanılır. Evvelden bu amaçla tek at kuyruğu kılından faydalanılmıştır.
EBRU FORMLARINA VERİLEN İSİMLER
Ebru kâğıdı şöyle elde edilir: Tekneye konulan kitreli suyun üzerine, içine öd ek edilmiş olan boyalar fırça sayesinde ve her tarafa istikrarlı bir biçimde serpilmeye başlanınca renkler suyun yüzebir daha bulut kümeleri üzere yayılır. Her yeni atılan renk, içerdiği öd ölçüsüne nazaran daha evvel atılanları itip sıkıştırarak kendisine yer açar, bu stildeki ebruya battal ebrusu ismi verilir.
Tıpkı biçimin somaki mermerini hatırlatan renkte yapılan cinsine somaki ebrusu denilir.
Renkler battal ebrusu hazırlar üzere serpildikten daha sonra tel çubuğun ucu kitreli suya dokundurulup evvel üstten aşağıya yahut sağdan sola, daha sonra da aykırı istikamette keskin ve düzgün hareketlerle bütün yüzeyde yürütülürse ortaya çıkan ebruya tarama (gelgit) ebrusu, tel çubuğun hareketleri sistemsiz ve dairesel olursa şal örneği, tel çubuk sayesinde muhitten merkeze gerçek helezonî hareketler yapılırsa bülbülyuvası ismiyle anılan ebrular meydana gelir.
bir daha renkler battal ebrusundaki üzere serpilip tarak denilen alet, telleri kitreli suya girecek biçimde teknenin üstünde dolaştırılırsa taraklı ebru oluşur. Evvel tarama ebrusu yapılıp daha sonra taraklı ebru haline getirilirse daha da hoş bir manzara elde edilir. Bütün bu ebru çeşitlerine son olarak yayılmayan bir koyu renk serpilmesiyle serpmeli ebru oluşmuş olur. Teknedeki kitreli su kullanılıp kirlendikçe serpilen renkler bazan kum üzere noktalanmaya başlar, buna kumlu ebru ismi verilir. Buraya kadar sayılan ebru çeşitleri yavaşça renkler serpilerek yapılırsa yavaşça ebru ortaya çıkar ve özellikle sınır kitâbeti için cazip bir taban hazırlanmış olur, bu biçimde kâğıtlar ayrıyeten âharlanır.
Bunlardan öbür bir ebru çeşidi daha vardır ki tanınmış ebruculardan Ayasofya Camii hatibi Mehmed Efendi (ö. 1773) tarafınca icat edildiği için hatip ebrusu ismiyle tanınır. Bunda, yavaşça renkli taban üstüne tel çubuk sayesinde güçlü renklerden birer damla bırakılır, istenirse iç içe birkaç renk daha konabilir. İnce bir iğne bu kat kat renkli dairelerin ortasında sağdan sola, üstten aşağıya birkaç sefer hareket ettirilir ve çarkıfelek, yürek, yıldız üzere formlar elde edilir. Buna bağlı olarak çiçek sistemleri de yapılmak istenmiştir. Lakin birinci sefer M. Necmeddin Okyay (ö. 1976) eliyle doğal haline en yakın çiçekli ebrular (lâle, karanfil, hercaî menekşe, gelincik, gonca gül, kasımpatı, sümbül) yapılması başarılmış, onun talebesi Mustafa Düzgünman (ö. 1990) da bunlara papatyalı ebruyu ek etmiştir. Çiçekli ebrular sanat tarihimizde “Necmeddin ebrusu” ismiyle tanınır.
Teknede istenilen üslupta hazırlanan ebru, teknenin üstüne sağdan yahut soldan yavaşça yatırılan ve 15 saniye kadar bekletilen kâğıda bütün hoşluğuyla geçer. Ebruyu yapan şahıstan tarafa olan köşelerden tutulup kaldırılan kâğıt öne yanlışsız çekilir ve uzun çıtalar üstüne serilerek gölgede kurumaya bırakılır.
Teknede yapılan nakışlar lakin bir tek kâğıda geçirilebilir. Bir sefer yapılan ebrunun birebiri tekrar yenidenlanamaz, fakat gibisi yapılabilir. Bundan dolayı her ebru, asla kopya edilemeyecek bir sanat yapıtı vasfını taşır.
TARİHİN BİLİNEN EN DÜZGÜN EBRU USTALARI
Şebek Efendi, Hatib Efendi, Pir Sâdık efendi, Hezarfen Edhem Efendi, Nâfiz Efendi, Sâmi Efendi, Aziz Efendi, Necmeddin Okyay, Abdulkadir Kadri Efendi, Bekir Efendi, Sâmi Okyay, Sâcid Okyay, Mustafa Düzgünman, Niyazi Sayın.
Günümüzde Ebru sanatı, 2014’te Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) tarafınca Türkiye ismine “Dünya Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi’ne alınmıştır.
Ebrû sanatında Her bir ebrunun tek olması yani diğer bir benzerini yapmanın mümkün olmaması, ayrıyeten süratli sonuç alınabilmesi öğrenmek isteyenlerde de heyecan uyandırıyor.
Su, boyalar, desen, ve son olarak bunların kağıtla birleşmesiyle süper bir ahenk ortaya çıkıyor. Gelin Ebrû sanatının faydalarını, nasıl yapıldığını, tarihte ebrû sanatının nasıl bir kıymete sahip olduğunu, meşhur ebrû ustalarını birlikte keşfedelim…
EBRÛ SANATININ TARİHÇESİ
XVI. asır ortalarında Mîr Muhammed Tâhir tarafınca Hindistan’da yapılmaya başlandığı rivayet olunan ve bu biçimdelar ebrî diye anılan ebru sanatının, buradan İran’a ve sonrasındasında İstanbul’a kadar yayıldığı da kabul edilir. Tıpkı yüzyılın sonlarında, İstanbul’dan Avrupalı seyyahlar tarafınca kendi memleketlerine gdolayılen ebru kâğıtları evvel Almanya’da, daha sonra da Fransa ve İtalya’da “mermer kâğıdı” yahut “Türk mermer kâğıdı” ismiyle tanınıp benimsenmiş ve oralarda da yapılmaya başlanmıştır. Vakit ortasında İngiltere ve Amerika’ya da yayılan ebru kâğıdı, her ülkenin sanat anlayışına göre bir farklılık kazanmıştır.
Kaşa emsal biçimlerde ihtiva ettiğinden, bu sanatın Farsça’da “kaş” mânasına gelen ebrû sözüyle isimlendirildiği rivayet edilir.
Osmanlı periyodunda de ebru sanatı fazlaca ilgi görmüş, kıymetli bir iş kolu olmuştur.
EBRÛ SANATININ YARARLARI
Ebru sanatının rûha uygun gelen bir tarafı şüphesiz var ve nasıl yapılduğını yazmadan evvel yararlarından bahsetmek istedik.
- Ebrû evvela sabrı ve kabullenmeyi öğretir.
- Denetimin büsbütün ebrû yapan şahısta olmaması takıntıları azaltır.
- Ebru yapan kişi, his ve kanılarını renk ve desen olarak dışa vurabilir.
- Kişi dikkatini suya ve renklerin hareketine yoğunlaştırdığında gerginliği azalır.
- Ebru yaparken kişi , kendisini bir daha keşfedebilir, kendisiyle ilgili orijinal bir bakış açısı kazanabilir.
- Üretmek ve ürettiğinin beğenilmesi kişinin özgüvenini artırır.
- Çocuklarda hareketleri denetim etmeyi, ince motor gelişmenini kazanmayı sağlar.
EBRU SANATI İÇİN HANGİ GEREÇLER GEREKLİDİR?
Düzgün bir ebru sanatı yapıtı verebilmek için kullanılan gereçler büyük değere sahiptir. Bu sanatta ne su olağan bir sudur ne de boyalar bildiğimiz boyadır. Fırçaların ve boyanın kalitesi, oda sıcaklığı, ebru sanatının kalitesini etkileyen etkenler içindedır.
- Kâğıt,
- Kitreli su,
- Toprak boya,
- Sığır ödü
- At kılı,
- Tarak,
- Gül kolu,
- Tekne
Ebrû sanatının icra edilmesi için yalnızca materyalleri almakla yetmiyor. Kitreli su, öd üzere gereçlerden oluşan bu tekneyi hazırlamak için biraz emek ve sabır gerekiyor. esasen emeğin olmadığı yerde sanat düşünmek beklenen değildir.
Ebruculukta kullanılan boyalar tabiattaki renkli kaya ve topraklardan elde edildiği için “toprak boya” ismiyle anılır ve suda erimediği üzere içlerinde yağda bulundurmazlar.. Bundan diğer kimi doğal boyalarla da (lâhur çividi, lök …) renk zenginliği arttırılır.
Boyalar dövülerek ve taş üstünde biraz su ilâvesiyle düzgünce ezilerek kullanıma hazır hale getirilir. Ebru imalinde gerekli olan ebru teknesi, kullanılacak kâğıdın enine ve uzunluğuna uygun ebatta ve 6 cm. derinliğinde, tercihen çinko yahut galvanizden yapılmış dikdörtgen formunda bir kaptır.
Teknenin içine konulacak suya yoğunluk ve yapışkanlık vermek, bu biçimdece serpilen boyaların teknenin tabanına çökmesini önlemek için kullanılan ve geven isimli dikenin gövdesinden sızan kitre, krem renginde gayri muntazam plakalar yahut şeritler halindedir.
Suda bekletilerek erimesi sağlanır ve bir torbadan süzülür. Bir tekne kitreli su yaklaşık 600 ebru kâğıdı çıkarabilir. Batı dünyasında kitre yerine deniz kadayıfı kullanılmaktadır. Kitreli suyun üstüne serpilen renklerin birbirine karışmadan yayılması için, satıhta yayılmayı sağlayan safra asitleri içeren sığır ödü öncesinden her boyanın içine ek edilir. Fazla öd içeren boya fazla yayılır.
Ebru imalinde daha sonradan ek edilen her renge, evvelki renklerin içinde kendisine yer açabilmesi için daha fazla öd koymak gerekir. Ebruculukta çağdaş fırçalarla yordamına uygun biçimde boya serpilemediğinden, ince ve düz bir değneğe gevşek olarak sarılmış at kuyruğu kılından fırça kullanılır. Tahta çıta üstüne makul sıklıkta ince teller saplanarak elde edilen tarak, taraklı ebru üretiminde kullanılan bir alettir. Serpilmiş boyalara biçim vermek için ince, boya damlatmak için kalınca tel çubuk kullanılır. Evvelden bu amaçla tek at kuyruğu kılından faydalanılmıştır.
EBRU FORMLARINA VERİLEN İSİMLER
Ebru kâğıdı şöyle elde edilir: Tekneye konulan kitreli suyun üzerine, içine öd ek edilmiş olan boyalar fırça sayesinde ve her tarafa istikrarlı bir biçimde serpilmeye başlanınca renkler suyun yüzebir daha bulut kümeleri üzere yayılır. Her yeni atılan renk, içerdiği öd ölçüsüne nazaran daha evvel atılanları itip sıkıştırarak kendisine yer açar, bu stildeki ebruya battal ebrusu ismi verilir.
Tıpkı biçimin somaki mermerini hatırlatan renkte yapılan cinsine somaki ebrusu denilir.
Renkler battal ebrusu hazırlar üzere serpildikten daha sonra tel çubuğun ucu kitreli suya dokundurulup evvel üstten aşağıya yahut sağdan sola, daha sonra da aykırı istikamette keskin ve düzgün hareketlerle bütün yüzeyde yürütülürse ortaya çıkan ebruya tarama (gelgit) ebrusu, tel çubuğun hareketleri sistemsiz ve dairesel olursa şal örneği, tel çubuk sayesinde muhitten merkeze gerçek helezonî hareketler yapılırsa bülbülyuvası ismiyle anılan ebrular meydana gelir.
bir daha renkler battal ebrusundaki üzere serpilip tarak denilen alet, telleri kitreli suya girecek biçimde teknenin üstünde dolaştırılırsa taraklı ebru oluşur. Evvel tarama ebrusu yapılıp daha sonra taraklı ebru haline getirilirse daha da hoş bir manzara elde edilir. Bütün bu ebru çeşitlerine son olarak yayılmayan bir koyu renk serpilmesiyle serpmeli ebru oluşmuş olur. Teknedeki kitreli su kullanılıp kirlendikçe serpilen renkler bazan kum üzere noktalanmaya başlar, buna kumlu ebru ismi verilir. Buraya kadar sayılan ebru çeşitleri yavaşça renkler serpilerek yapılırsa yavaşça ebru ortaya çıkar ve özellikle sınır kitâbeti için cazip bir taban hazırlanmış olur, bu biçimde kâğıtlar ayrıyeten âharlanır.
Bunlardan öbür bir ebru çeşidi daha vardır ki tanınmış ebruculardan Ayasofya Camii hatibi Mehmed Efendi (ö. 1773) tarafınca icat edildiği için hatip ebrusu ismiyle tanınır. Bunda, yavaşça renkli taban üstüne tel çubuk sayesinde güçlü renklerden birer damla bırakılır, istenirse iç içe birkaç renk daha konabilir. İnce bir iğne bu kat kat renkli dairelerin ortasında sağdan sola, üstten aşağıya birkaç sefer hareket ettirilir ve çarkıfelek, yürek, yıldız üzere formlar elde edilir. Buna bağlı olarak çiçek sistemleri de yapılmak istenmiştir. Lakin birinci sefer M. Necmeddin Okyay (ö. 1976) eliyle doğal haline en yakın çiçekli ebrular (lâle, karanfil, hercaî menekşe, gelincik, gonca gül, kasımpatı, sümbül) yapılması başarılmış, onun talebesi Mustafa Düzgünman (ö. 1990) da bunlara papatyalı ebruyu ek etmiştir. Çiçekli ebrular sanat tarihimizde “Necmeddin ebrusu” ismiyle tanınır.
Teknede istenilen üslupta hazırlanan ebru, teknenin üstüne sağdan yahut soldan yavaşça yatırılan ve 15 saniye kadar bekletilen kâğıda bütün hoşluğuyla geçer. Ebruyu yapan şahıstan tarafa olan köşelerden tutulup kaldırılan kâğıt öne yanlışsız çekilir ve uzun çıtalar üstüne serilerek gölgede kurumaya bırakılır.
Teknede yapılan nakışlar lakin bir tek kâğıda geçirilebilir. Bir sefer yapılan ebrunun birebiri tekrar yenidenlanamaz, fakat gibisi yapılabilir. Bundan dolayı her ebru, asla kopya edilemeyecek bir sanat yapıtı vasfını taşır.
TARİHİN BİLİNEN EN DÜZGÜN EBRU USTALARI
Şebek Efendi, Hatib Efendi, Pir Sâdık efendi, Hezarfen Edhem Efendi, Nâfiz Efendi, Sâmi Efendi, Aziz Efendi, Necmeddin Okyay, Abdulkadir Kadri Efendi, Bekir Efendi, Sâmi Okyay, Sâcid Okyay, Mustafa Düzgünman, Niyazi Sayın.
Günümüzde Ebru sanatı, 2014’te Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) tarafınca Türkiye ismine “Dünya Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi’ne alınmıştır.