Eğitimci müellif Abdullah Damar ile eğitimimizin kıymetli problemlerini ve tahlil tekliflerini konuştuk…
“Bir ülkedeki eğitim sistemi, o ülkede geçerli olan üretim üslubundan bağımsız düşünülemez. 2002-2003 eğitim öğretim yılında özel okullarda okuyan öğrencilerin oranı yalnızca yüzde 1,9 iken 2019-2020 eğitim ve öğretim yılı sonu itibariyle özel okullarda kayıtlı öğrencilerin toplam öğrenci sayısına oranı yüzde 8,81’e ulaşarak tüm vakit içinderın rekoru kırılmıştır. 2021 itibariyle örgün eğitim ortasındaki özel okul sayılarının toplam okul sayısına oranı ise yüzde 20,2’ye çıkmıştır.”
Sizce Türkiye’de eğitimin en değerli problemleri nelerdir? Ehemmiyet sırasına nazaran başlarsak hangi bahisten başlamak gerekir?
En kıymetli sıkıntıdan başlayacak olursak,
İlki, 12 Eylül darbesiyle hayata geçirilen neoliberal sistemin eğitime yansıması manasına gelen özelleştirme ve ticarileştirme kararında ortaya çıkan niteliksizleşme ve eğitim hakkı,
İkincisi, eğitim idaresi alanında yaşanan dejenerasyon,
Üçüncüsü ise öğretmen özerkliğidir, diye düşünüyorum.
Bir ülkedeki eğitim sistemi, o ülkede geçerli olan üretim üslubundan bağımsız düşünülemez. Türkiye kapitalizmi, 80’li senelerla birlikte dışa açılma, liberalleşme ismi altında neoliberal siyasetleri hayata geçirmeye başladı. Bu gelişmeyle bir arada neoliberal ekonomik sistemin, eğitim sistemini yavaş yavaş etkilemeye başladığını görüyoruz. Neoliberal ekonomik programın en bariz özelliklerinin; kamunun geri çekilmesi, bu alanların özel kesimce doldurulması, bakir sektörlerin/alanların metalaşma sürecine dâhil edilmesi, kar oranı yüksek alanlara yönelim, özelleştirme, ticarileştirme, esnekleştirme, güvencesizleştirme, kuralsızlaştırma üzere özellikler olduğu ve bu özelliklerin eğitim sistemi de dâhil olmak üzere, bütün alanları etkilediğini görüyoruz.
Eğitimde özelleştirmeden ne anlaşılmalıdır? Bu mevzuda Türkiye’de durum nasıl?
Bu manada eğitimde özelleştirme kavramına bakıldığında, yıllar prestijiyle özel okulların gelişmenine ve öğrenci sayılarındaki artışa bakmak gerekir.
Milli Eğitim Bakanlığının resmi bilgilerine nazaran, eğitimde 4+4+4 uygulamasının başladığı yıl olan 2012’den bu yana devlete ilişkin ilkokul sayısı 5 bin 369 azalmıştır. Birebir periyotta devlet okullarına giden öğrenci sayısındaki azalış ilkokulda 420 bin 602, ortaokulda ise 271 bin 261 olmuştur. Tıpkı periyoda özel okul ve özel okula giden öğrenci sayısı açısından bakıldığında karşımıza apayrı bir tablo çıkmaktadır.
2020-2021 eğitim ve öğretim yılı prestijiyle örgün eğitimin tüm kademelerinde toplam 14 bin 466 özel okul bulunmaktadır. 2002-2003 eğitim öğretim yılında özel okullarda okuyan öğrencilerin oranı yalnızca yüzde 1,9 iken 2019-2020 eğitim ve öğretim yılı sonu itibariyle özel okullarda kayıtlı öğrencilerin toplam öğrenci sayısına oranı yüzde 8,81’e ulaşarak tüm vakit içinderın rekoru kırılmıştır. 2021 itibariyle örgün eğitim ortasındaki özel okul sayılarının toplam okul sayısına oranı ise yüzde 20,2’ye çıkmıştır.
Eğitimde ticarileşme ne manaya gelmektedir?
İkinci olarak, eğitimde ticarileşme kavramına ve bu kavramın eğitimi nasıl etkilediğine bakmak gerekir. Eğitimde ticarileşme, eğitim sürecinin makul kısımlarının paralı hale gelmesi ve eğitim hizmetinden faydalananların bu hizmetin birtakım maliyetlerini kendilerinin karşılaması olarak tanımlanabilir. Eğitim sisteminde ticarileşme uygulamalarına; velinin, katkı hissesi ismi altında okul harcamalarına katılması, birtakım alanların hizmet satın alımı yoluyla karşılanması, paklık, güvenlik ve öteki yardımcı çalışanın kontratlı statüde istihdam edilmesi, kantinlerin ihale tarzıyla özel şahıslara verilmesi, okullarda açılan fiyatlı kurslar örnek olarak verilebilir.
Bu manada bütünlüklü olarak bakmak gerekirse, eğitim harcamalarının ne kadarının devlet, ne kadarının hane halkı tarafınca karşılandığı oranının bilinmesi, eğitimde ticarileşmenin geldiği boyutu göstermesi manasında, değerlidir.
Türkiye’de 2019 yılında yapılan eğitim harcamalarının %74,0’ı devlet tarafınca finanse edilmiştir. Eğitim harcamaları ortasında hane halkının yaptığı harcamaların hissesi ise %26’dır.
OECD ülkeleri ortalamasında ilköğretim ve ortaöğretim kademelerinde kamu kaynaklarından yapılan harcamalar eğitim harcamalarının yüzde 90’ını, hane halkı ve özel kaynaklardan yapılan harcamalar ise yüzde 9’unu oluşturmaktadır.
Eğitimde niteliksizleşme ne demektir?
Üçüncü olarak eğitimde niteliksizleşme kavramına bakacak olursak; eğitim sisteminde varolan ve süreç sonunda yetişen jenerasyonların niteliğini pahalandırmak durumundayız. Bu değerlendirmeyi yapabilmek için de memleketler arası kıymetlendirme kuruluşlarının raporlarını irdelemek ve çeşitli alanlarda yapılan ölçümlemeleri ortaya koymak gerekir.
Bu değerlendirmelerden PISA raporlarına bakmak eğitimin niteliği konusunda kâfi olacaktır. PISA-2018’de yapılan değerlendirmede “Okuma maharetleri alanında” ülke ve iktisatların ortalama puanları 340 ile 555 içinde değişmektedir. Türkiye’nin ortalama puanı (466), ile 79 ülke içinde 40. sırada, 37 OECD ülkesi içinde ise 31. sırada yer almıştır. Matematik alanında elde edilen 454 puan, matematik sıralamasında 79 ülke içinde 42. sırada, 37 OECD ülkesi içinde ise 33. sırada yer almıştır. Türkiye fen alanı sıralamasında (468) puan ile 79 ülke içinde 39. sırada, 37 OECD ülkesi içinde ise 30. sırada yer almıştır.
Yetişkinlerin eğitim seviyesi nasıl?
-Eğitimde niteliksizleşmenin bir öbür boyutu da ülkemizdeki yetişkinlerin eğitim seviyesidir. Yetişkinlerin eğitim seviyeleri Türkiye’de 25-34 yaş aralığındaki genç yetişkinlerin %41’i ortaöğretim mezunu bile değildir. OECD tarafınca yetişkinlerin eğitim düzebir daha ait sunulan datalara göre, eğitime iştirak seviyesi OECD genelinde artış göstermektedir. Fakat, 25-34 yaş aralığındaki genç yetişkinlerden ortaöğretim mezunu dahi olmayanların oranı %15’tir. Türkiye’de ise bu oran %41’dir. Türkiye, Kosta Rika ve Meksika ile birlikte OECD ülkeleri ortasında ortaöğretim mezunu dahi olmayan genç yetişkin oranının en yüksek olduğu ülkeler içinde yer almaktadır.
Bu gelişmeler ışığında çocuklarımızın eğitim hakkından tam olarak yararlandığından kelam edebilir miyiz?
Eğitim hakkı, bir epey memleketler arası dokümanda öteki insan haklarının ön şartı olarak yer almaktadır. Öteki insan haklarının kullanılabilmesi ve hak ihlallerine karşı çaba edilebilmesi, insanların, hangi haklara sahip olduklarını ve bunları nasıl kullanabileceklerini bilmelerine ve anlamalarına bağlıdır. Bu ise evvela eğitim ile gerçekleşebilir. Kelam konusu dokümanlarda açıklandıği üzere eğitim hakkı, devletin eğitim imkanlarını herkese nitelikli ve parasız sağlamasını gerektirmektedir. Her tıp ve seviye eğitim; sınıf, ırk, renk, cinsiyet, lisan, din, politik görüş, ulus, etnik köken üzere ayrımlar yapılmadan herkese sağlanmalıdır. Eğitim hakkının kullanılmasında, herkese eşit haklar verildiğinden emin olunmalıdır. Lakin özelleştirme ve ticarileştirme programlarının kararı olarak bütün çocuklarımızın eğitim hakkından tam olarak yararlandığını söyleyemeyiz. Zira eğitime erişimde sosyoekonomik, bölgesel farklılıklar, sınıf, ırk, cinsiyet, lisan, din, politik görüş, ulus, etnik köken üzere ayrımlar niçiniyle hala dejavantajlı durumda olan kısımlar vardır.
Eğitim idaresi konusunda Türkiye’de yaşanan tarihî süreci ve bugünkü durumu nasıl açıklarsınız?
Eğitim idaresi alanının bir disiplin olduğu dünya eğitim otoriteleri tarafınca kabul edilmektedir. Bu alanda Türkiye’de de azımsanmayacak çalışmalar yapılmıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan beri eğitim yöneticisi yetiştirmede dört temel eğilim ortaya çıkmıştır.
-1970’lere dek çıraklık modeli,
-1970’lerde eğitim bilimleri modeli ve
-1999’da imtihan modeli,
-2004’ten daha sonra keyfilik modeli.
Çıraklık modelinde,” Meslekte asıl olan öğretmenliktir” anlayışı doğrultusunda 1970’lere dek Ulusal Eğitim Bakanlığı örgütlerinde yöneticilik yapanların birden fazla, tahminen de % 90’ı pedagoji kısmı mezunudur ve eğitim yöneticileri yetenek, deneyim ve muvaffakiyet ölçütleri doğrultusunda seçilir.
Eğitim bilimleri modelinin, bilhassa de 1993 yılında toplanan 14. Ulusal Eğitim Şura’sında eğitim yöneticisi yetiştirmede aktif bir yol olarak belirtilmiş lakin yetiştirilen adaylar istenilen nazaranvlere getirilmemiş, model başarışı olamamıştır.
Sınav modeli, 23.09.1998 tarihindeki MEB’e Bağlı Eğitim Kurumları Yöneticilerinin Atama ve Yer Değiştirilmesine Ait Yönetmelikle uygulanmaya başlamıştır. Okul yöneticiliğine istekli ve bu alanda kâfi olanlar bu emelle düzenlenen seçme imtihanlarına katılmışlardır. İmtihanda başarılı olan adaylar 120 saatlik bir hizmet içi eğitim programına alınmış, başarılı olanlar beş yıl geçerliği olan yöneticilik sertifikası almışlardır. Uzun mühlet muvaffakiyetle uygulanan bu prosedür 2008 yılında değiştirilmiştir.
Keyfilik modeli ise eğitim yöneticisi nazaranvlendirilmesinde hiç bir kural ve kurala bağlı kalınmaması, büsbütün keyfi bir biçimde yönetici nazaranvlendirilmesi manasına gelmektedir.
Eğitim yöneticiliğinde şu anda durum nedir?
-999 tarihinde getirilen okul müdürlüğü giriş imtihanı ve izleyen 120 saatlik yetiştirme programı, kaldırılmıştır. 2014 yılında çıkarılan akla ziyan gorevlendirme yönetmeliğiyle nazaranvdeki bütün eğitim yöneticileri bakılırsavden alınmış, adeta MEB’in hafızası silinmiş, yalnızca kelamlı imtihanla eğitim yöneticisi gorevlendirilmesi yoluna gidilmiştir. En son gelişme olarak, 2018 ve 2021 senelerında çıkarılan nazaranvlendirme yönetmeliğiyle de eğitim yöneticilerinin atanmasının imtihan, kelamlı imtihan ve birtakım evrakların ortalamasından oluşan bir puanla nazaranvlendirilmesinin yolu açılmış, eğitim yöneticiliği alanı, doğal olarak muvaffakiyet evrakları ve mülakat puanı yüksek olan yandaş sendikaların üyelerinin at oynattığı alanlara dönüşmüştür. Şu anda nazaranvde olan eğitim yöneticilerinin yaklaşık % 85’i Eğitim Bir Sen üyesidir!
Eğitim kamuoyunda da hayli bilinmeyen öğretmen özerkliği konusunun da kıymetli olduğundan kelam ediyorsunuz, biraz açar mısınız?
normal olarak. Öğretmen özerkliğinin, temelde öğretmenlerin meslekleriyle ilgili konularda muhakkak bir yetki ve özgürlük alanına sahip olmalarını tabir ettiği söylenebilir. Bu yetki ve özgürlük alanı öğretmenlerin ‘profesyoneller’ olarak işleriyle ilgili bir kadro değerli kararları alabilmeleri, çalışma ortamlarının düzenlenmesinde kelam sahibi olmaları, eğitimin planlanması, geliştirilmesi ve idaresi süreçlerine katılmaları üzere konuları içermektedir.
Öğretmen özerkliğinin farklı boyutları var mıdır yahut öğretmenlerin, nazaranvlerini yaparken hareket alanları neler olabilir?
Bu manada, öğretmen özerkliğinin farklı boyutları ana sınırlarıyla üç kümede toplanabilir:
-Öğretimin planlanması ve uygulanması,
-Öğretmenlerin eğitimle ilgili kıymetli kararlara ve okul idaresine katılmaları;
-Öğretmenlerin mesleksel bilgi ve yeterliliklerinin geliştirilmesi.
Bu boyutları biraz açar mısınız?
Bu boyutlardan öğretimin planlanması ve uygulanması; öğretim içeriğinin seçilmesi ve planlanması, öğretim prosedür ve malzemelerinin seçilmesi ve planlanması, öğrencilerin kıymetlendirilmesi mevzularını içerir. Bu boyut açısından bakıldığında, ülkemizde birinci ve orta öğretimde, öğretim içeriği manasına gelen müfredatın belirlenmesi merkezi hükümet siyasetlerinin kapsamı alanındadır ve öğretmenlerin bu mevzuda kelam sahibi olduklarını söylemek güçtür. Öğretim yol ve malzemelerinin seçilmesi konusu da, uzun bir süre uygulanan ‘Öğretmen kılavuz kitapları’ niçiniyle öğretmenlere rastgele bir açık alan bırakmamaktadır. Öğrencilerin kıymetlendirilmesi ise direkt öğretmenin yetkisinde olması gereken bir konudur. Lakin bu mevzuda bile uygulanan çeşitli merkezi imtihanlar ve özel deneme imtihanları niçiniyle öğretmen özerkliğinden kelam etmek mümkün değildir.
Öğretmen özerkliğinin ikinci boyutu olan öğretmenlerin eğitimle ilgili değerli kararlara ve okul idaresine katılmaları konusunda ikili bir kıymetlendirme yapabiliriz. Öğretmenlerin, okul ortamında var olan çeşitli şura ve kurullar aracılığıyla, okul idaresine katıldıklarından kelam edilebilir. Lakin, eğitimle ilgili çeşitli kararlara direkt katılmaları ya da kelam söylemeleri imkanlı değildir.
Öğretmen özerkliğinin üçüncü ve en ehemmiyeti boyutu ise öğretmenlerin mesleksel bilgi ve yeterliliklerinin geliştirilmesidir. Mesleksel bilgi ve yeterliliklerin geliştirilmesi, hem eğitim fakültelerinde alınan eğitim, birebir vakitte mesleğe atandıktan daha sonra yapılan hizmet içi eğitimler ile ilgilidir. Bu manada ne hizmet öncesi ne de hizmet içi eğitimlerin verimli olduğundan kelam edilebilir. Bu durumda kendini gereğince geliştirmeyen ve malzeme üretmen noktasında yetersiz kalan öğretmenleri büsbütün ders kitaplarına bağlı kalarak eğitim-öğretimi sürdürme durumunda kaldıkları görülmektedir.
Öğretmen özerkliği; öğretmenlerin eğitim ve öğretim faaliyetlerinde ve genel olarak eğitim sistemindeki rollerinin geliştirilmesinde dikkate alınması gereken en değerli olgulardan birisi olarak ortaya çıkmaktadır. Öğretmenlerin bakılırsav ve sorumluluklarını gerektiği üzere yerine getirebilmelerinin en temel şartlarından birisi onlara mesleksel faaliyetlerinde kâfi yetkinin ve hürlük alanının sağlanmasıdır. Öğretimin içerik, prosedür ve gereçlerinin seçilmesinde ve düzenlenmesinde öğretmenlere geniş bir özerklik alanı sağlanmadan, onların öğretimin geliştirilmesinde aktif bir rol oynamaları beklenemez. Birebir biçimde, okul idaresiyle ilgili kararlara öğretmenlerin etkin iştirakini gerçekleştirmeden, onların okuldaki eğitim ve çalışma şartlarının güzelleştirilmesine üst seviyede katkıda bulunmalarını beklemek gerçekçi bir yaklaşım olamaz.
Son olarak eklemek istediğiniz bahisler var mı?
Kamuoyunda ağır bir biçimde tartışılan Öğretmenlik Meslek Kanunundan birkaç cümle ile kelam etmek istiyorum. Kanun tasarısı hazırlanırken, mecliste konuşulurken ve şu an eğitimler verilirken eğitiminin taraflarının yani üniversitelerin, eğitim sendikalarının, eğitimle ilgili sivil toplum kuruluşlarının görüşlerine başvurulmamıştır. Maddede göz gerisi edilen en değerli mevzu “Eşit işe eşit fiyat prensibidir.” Bu prensip gereği birebir işi yapan öğretmenlerin birebir fiyatı alması gerekir. “UNESCO’nun kararları içinde öğretmenlerin mesleğe girişten emekli oluncaya kadar kendilerini geliştirmeleri, meslek manasında ilerlemeleri, idare kademelerine geçebilmeleri gerektiği belirtilmiş, Türkiye de bu öğretmenlerin statüsü kararlarını imzalamıştır.” Öğretmenlere sunulan tek düze görüntüler yerine öğretmenlerin gelişmenine katkı sunacak geribildirim, etkileşim içeren eğitimlerin verilmesi, ya da yüksek lisans ve doktora eğitimini tamamlayan öğretmenlere bu unvanların verilmesi ve akademik gelişmenin teşvik edilmesi gerekir. Ayrıyeten uzman ve başöğretmen misyon tariflerinin da bir an evvel yapılması gereklidir aksi biçimde okullarda iş barışının ve okul ikliminin bozulması an problemidir.
Sevgili hocam kıymetli ayrıntılarınız için size teşekkür ediyorum. Türkiye Hepimizin, Eğitim Hepimizin…
“Bir ülkedeki eğitim sistemi, o ülkede geçerli olan üretim üslubundan bağımsız düşünülemez. 2002-2003 eğitim öğretim yılında özel okullarda okuyan öğrencilerin oranı yalnızca yüzde 1,9 iken 2019-2020 eğitim ve öğretim yılı sonu itibariyle özel okullarda kayıtlı öğrencilerin toplam öğrenci sayısına oranı yüzde 8,81’e ulaşarak tüm vakit içinderın rekoru kırılmıştır. 2021 itibariyle örgün eğitim ortasındaki özel okul sayılarının toplam okul sayısına oranı ise yüzde 20,2’ye çıkmıştır.”
Sizce Türkiye’de eğitimin en değerli problemleri nelerdir? Ehemmiyet sırasına nazaran başlarsak hangi bahisten başlamak gerekir?
En kıymetli sıkıntıdan başlayacak olursak,
İlki, 12 Eylül darbesiyle hayata geçirilen neoliberal sistemin eğitime yansıması manasına gelen özelleştirme ve ticarileştirme kararında ortaya çıkan niteliksizleşme ve eğitim hakkı,
İkincisi, eğitim idaresi alanında yaşanan dejenerasyon,
Üçüncüsü ise öğretmen özerkliğidir, diye düşünüyorum.
Bir ülkedeki eğitim sistemi, o ülkede geçerli olan üretim üslubundan bağımsız düşünülemez. Türkiye kapitalizmi, 80’li senelerla birlikte dışa açılma, liberalleşme ismi altında neoliberal siyasetleri hayata geçirmeye başladı. Bu gelişmeyle bir arada neoliberal ekonomik sistemin, eğitim sistemini yavaş yavaş etkilemeye başladığını görüyoruz. Neoliberal ekonomik programın en bariz özelliklerinin; kamunun geri çekilmesi, bu alanların özel kesimce doldurulması, bakir sektörlerin/alanların metalaşma sürecine dâhil edilmesi, kar oranı yüksek alanlara yönelim, özelleştirme, ticarileştirme, esnekleştirme, güvencesizleştirme, kuralsızlaştırma üzere özellikler olduğu ve bu özelliklerin eğitim sistemi de dâhil olmak üzere, bütün alanları etkilediğini görüyoruz.
Eğitimde özelleştirmeden ne anlaşılmalıdır? Bu mevzuda Türkiye’de durum nasıl?
Bu manada eğitimde özelleştirme kavramına bakıldığında, yıllar prestijiyle özel okulların gelişmenine ve öğrenci sayılarındaki artışa bakmak gerekir.
Milli Eğitim Bakanlığının resmi bilgilerine nazaran, eğitimde 4+4+4 uygulamasının başladığı yıl olan 2012’den bu yana devlete ilişkin ilkokul sayısı 5 bin 369 azalmıştır. Birebir periyotta devlet okullarına giden öğrenci sayısındaki azalış ilkokulda 420 bin 602, ortaokulda ise 271 bin 261 olmuştur. Tıpkı periyoda özel okul ve özel okula giden öğrenci sayısı açısından bakıldığında karşımıza apayrı bir tablo çıkmaktadır.
2020-2021 eğitim ve öğretim yılı prestijiyle örgün eğitimin tüm kademelerinde toplam 14 bin 466 özel okul bulunmaktadır. 2002-2003 eğitim öğretim yılında özel okullarda okuyan öğrencilerin oranı yalnızca yüzde 1,9 iken 2019-2020 eğitim ve öğretim yılı sonu itibariyle özel okullarda kayıtlı öğrencilerin toplam öğrenci sayısına oranı yüzde 8,81’e ulaşarak tüm vakit içinderın rekoru kırılmıştır. 2021 itibariyle örgün eğitim ortasındaki özel okul sayılarının toplam okul sayısına oranı ise yüzde 20,2’ye çıkmıştır.
Eğitimde ticarileşme ne manaya gelmektedir?
İkinci olarak, eğitimde ticarileşme kavramına ve bu kavramın eğitimi nasıl etkilediğine bakmak gerekir. Eğitimde ticarileşme, eğitim sürecinin makul kısımlarının paralı hale gelmesi ve eğitim hizmetinden faydalananların bu hizmetin birtakım maliyetlerini kendilerinin karşılaması olarak tanımlanabilir. Eğitim sisteminde ticarileşme uygulamalarına; velinin, katkı hissesi ismi altında okul harcamalarına katılması, birtakım alanların hizmet satın alımı yoluyla karşılanması, paklık, güvenlik ve öteki yardımcı çalışanın kontratlı statüde istihdam edilmesi, kantinlerin ihale tarzıyla özel şahıslara verilmesi, okullarda açılan fiyatlı kurslar örnek olarak verilebilir.
Bu manada bütünlüklü olarak bakmak gerekirse, eğitim harcamalarının ne kadarının devlet, ne kadarının hane halkı tarafınca karşılandığı oranının bilinmesi, eğitimde ticarileşmenin geldiği boyutu göstermesi manasında, değerlidir.
Türkiye’de 2019 yılında yapılan eğitim harcamalarının %74,0’ı devlet tarafınca finanse edilmiştir. Eğitim harcamaları ortasında hane halkının yaptığı harcamaların hissesi ise %26’dır.
OECD ülkeleri ortalamasında ilköğretim ve ortaöğretim kademelerinde kamu kaynaklarından yapılan harcamalar eğitim harcamalarının yüzde 90’ını, hane halkı ve özel kaynaklardan yapılan harcamalar ise yüzde 9’unu oluşturmaktadır.
Eğitimde niteliksizleşme ne demektir?
Üçüncü olarak eğitimde niteliksizleşme kavramına bakacak olursak; eğitim sisteminde varolan ve süreç sonunda yetişen jenerasyonların niteliğini pahalandırmak durumundayız. Bu değerlendirmeyi yapabilmek için de memleketler arası kıymetlendirme kuruluşlarının raporlarını irdelemek ve çeşitli alanlarda yapılan ölçümlemeleri ortaya koymak gerekir.
Bu değerlendirmelerden PISA raporlarına bakmak eğitimin niteliği konusunda kâfi olacaktır. PISA-2018’de yapılan değerlendirmede “Okuma maharetleri alanında” ülke ve iktisatların ortalama puanları 340 ile 555 içinde değişmektedir. Türkiye’nin ortalama puanı (466), ile 79 ülke içinde 40. sırada, 37 OECD ülkesi içinde ise 31. sırada yer almıştır. Matematik alanında elde edilen 454 puan, matematik sıralamasında 79 ülke içinde 42. sırada, 37 OECD ülkesi içinde ise 33. sırada yer almıştır. Türkiye fen alanı sıralamasında (468) puan ile 79 ülke içinde 39. sırada, 37 OECD ülkesi içinde ise 30. sırada yer almıştır.
Yetişkinlerin eğitim seviyesi nasıl?
-Eğitimde niteliksizleşmenin bir öbür boyutu da ülkemizdeki yetişkinlerin eğitim seviyesidir. Yetişkinlerin eğitim seviyeleri Türkiye’de 25-34 yaş aralığındaki genç yetişkinlerin %41’i ortaöğretim mezunu bile değildir. OECD tarafınca yetişkinlerin eğitim düzebir daha ait sunulan datalara göre, eğitime iştirak seviyesi OECD genelinde artış göstermektedir. Fakat, 25-34 yaş aralığındaki genç yetişkinlerden ortaöğretim mezunu dahi olmayanların oranı %15’tir. Türkiye’de ise bu oran %41’dir. Türkiye, Kosta Rika ve Meksika ile birlikte OECD ülkeleri ortasında ortaöğretim mezunu dahi olmayan genç yetişkin oranının en yüksek olduğu ülkeler içinde yer almaktadır.
Bu gelişmeler ışığında çocuklarımızın eğitim hakkından tam olarak yararlandığından kelam edebilir miyiz?
Eğitim hakkı, bir epey memleketler arası dokümanda öteki insan haklarının ön şartı olarak yer almaktadır. Öteki insan haklarının kullanılabilmesi ve hak ihlallerine karşı çaba edilebilmesi, insanların, hangi haklara sahip olduklarını ve bunları nasıl kullanabileceklerini bilmelerine ve anlamalarına bağlıdır. Bu ise evvela eğitim ile gerçekleşebilir. Kelam konusu dokümanlarda açıklandıği üzere eğitim hakkı, devletin eğitim imkanlarını herkese nitelikli ve parasız sağlamasını gerektirmektedir. Her tıp ve seviye eğitim; sınıf, ırk, renk, cinsiyet, lisan, din, politik görüş, ulus, etnik köken üzere ayrımlar yapılmadan herkese sağlanmalıdır. Eğitim hakkının kullanılmasında, herkese eşit haklar verildiğinden emin olunmalıdır. Lakin özelleştirme ve ticarileştirme programlarının kararı olarak bütün çocuklarımızın eğitim hakkından tam olarak yararlandığını söyleyemeyiz. Zira eğitime erişimde sosyoekonomik, bölgesel farklılıklar, sınıf, ırk, cinsiyet, lisan, din, politik görüş, ulus, etnik köken üzere ayrımlar niçiniyle hala dejavantajlı durumda olan kısımlar vardır.
Eğitim idaresi konusunda Türkiye’de yaşanan tarihî süreci ve bugünkü durumu nasıl açıklarsınız?
Eğitim idaresi alanının bir disiplin olduğu dünya eğitim otoriteleri tarafınca kabul edilmektedir. Bu alanda Türkiye’de de azımsanmayacak çalışmalar yapılmıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan beri eğitim yöneticisi yetiştirmede dört temel eğilim ortaya çıkmıştır.
-1970’lere dek çıraklık modeli,
-1970’lerde eğitim bilimleri modeli ve
-1999’da imtihan modeli,
-2004’ten daha sonra keyfilik modeli.
Çıraklık modelinde,” Meslekte asıl olan öğretmenliktir” anlayışı doğrultusunda 1970’lere dek Ulusal Eğitim Bakanlığı örgütlerinde yöneticilik yapanların birden fazla, tahminen de % 90’ı pedagoji kısmı mezunudur ve eğitim yöneticileri yetenek, deneyim ve muvaffakiyet ölçütleri doğrultusunda seçilir.
Eğitim bilimleri modelinin, bilhassa de 1993 yılında toplanan 14. Ulusal Eğitim Şura’sında eğitim yöneticisi yetiştirmede aktif bir yol olarak belirtilmiş lakin yetiştirilen adaylar istenilen nazaranvlere getirilmemiş, model başarışı olamamıştır.
Sınav modeli, 23.09.1998 tarihindeki MEB’e Bağlı Eğitim Kurumları Yöneticilerinin Atama ve Yer Değiştirilmesine Ait Yönetmelikle uygulanmaya başlamıştır. Okul yöneticiliğine istekli ve bu alanda kâfi olanlar bu emelle düzenlenen seçme imtihanlarına katılmışlardır. İmtihanda başarılı olan adaylar 120 saatlik bir hizmet içi eğitim programına alınmış, başarılı olanlar beş yıl geçerliği olan yöneticilik sertifikası almışlardır. Uzun mühlet muvaffakiyetle uygulanan bu prosedür 2008 yılında değiştirilmiştir.
Keyfilik modeli ise eğitim yöneticisi nazaranvlendirilmesinde hiç bir kural ve kurala bağlı kalınmaması, büsbütün keyfi bir biçimde yönetici nazaranvlendirilmesi manasına gelmektedir.
Eğitim yöneticiliğinde şu anda durum nedir?
-999 tarihinde getirilen okul müdürlüğü giriş imtihanı ve izleyen 120 saatlik yetiştirme programı, kaldırılmıştır. 2014 yılında çıkarılan akla ziyan gorevlendirme yönetmeliğiyle nazaranvdeki bütün eğitim yöneticileri bakılırsavden alınmış, adeta MEB’in hafızası silinmiş, yalnızca kelamlı imtihanla eğitim yöneticisi gorevlendirilmesi yoluna gidilmiştir. En son gelişme olarak, 2018 ve 2021 senelerında çıkarılan nazaranvlendirme yönetmeliğiyle de eğitim yöneticilerinin atanmasının imtihan, kelamlı imtihan ve birtakım evrakların ortalamasından oluşan bir puanla nazaranvlendirilmesinin yolu açılmış, eğitim yöneticiliği alanı, doğal olarak muvaffakiyet evrakları ve mülakat puanı yüksek olan yandaş sendikaların üyelerinin at oynattığı alanlara dönüşmüştür. Şu anda nazaranvde olan eğitim yöneticilerinin yaklaşık % 85’i Eğitim Bir Sen üyesidir!
Eğitim kamuoyunda da hayli bilinmeyen öğretmen özerkliği konusunun da kıymetli olduğundan kelam ediyorsunuz, biraz açar mısınız?
normal olarak. Öğretmen özerkliğinin, temelde öğretmenlerin meslekleriyle ilgili konularda muhakkak bir yetki ve özgürlük alanına sahip olmalarını tabir ettiği söylenebilir. Bu yetki ve özgürlük alanı öğretmenlerin ‘profesyoneller’ olarak işleriyle ilgili bir kadro değerli kararları alabilmeleri, çalışma ortamlarının düzenlenmesinde kelam sahibi olmaları, eğitimin planlanması, geliştirilmesi ve idaresi süreçlerine katılmaları üzere konuları içermektedir.
Öğretmen özerkliğinin farklı boyutları var mıdır yahut öğretmenlerin, nazaranvlerini yaparken hareket alanları neler olabilir?
Bu manada, öğretmen özerkliğinin farklı boyutları ana sınırlarıyla üç kümede toplanabilir:
-Öğretimin planlanması ve uygulanması,
-Öğretmenlerin eğitimle ilgili kıymetli kararlara ve okul idaresine katılmaları;
-Öğretmenlerin mesleksel bilgi ve yeterliliklerinin geliştirilmesi.
Bu boyutları biraz açar mısınız?
Bu boyutlardan öğretimin planlanması ve uygulanması; öğretim içeriğinin seçilmesi ve planlanması, öğretim prosedür ve malzemelerinin seçilmesi ve planlanması, öğrencilerin kıymetlendirilmesi mevzularını içerir. Bu boyut açısından bakıldığında, ülkemizde birinci ve orta öğretimde, öğretim içeriği manasına gelen müfredatın belirlenmesi merkezi hükümet siyasetlerinin kapsamı alanındadır ve öğretmenlerin bu mevzuda kelam sahibi olduklarını söylemek güçtür. Öğretim yol ve malzemelerinin seçilmesi konusu da, uzun bir süre uygulanan ‘Öğretmen kılavuz kitapları’ niçiniyle öğretmenlere rastgele bir açık alan bırakmamaktadır. Öğrencilerin kıymetlendirilmesi ise direkt öğretmenin yetkisinde olması gereken bir konudur. Lakin bu mevzuda bile uygulanan çeşitli merkezi imtihanlar ve özel deneme imtihanları niçiniyle öğretmen özerkliğinden kelam etmek mümkün değildir.
Öğretmen özerkliğinin ikinci boyutu olan öğretmenlerin eğitimle ilgili değerli kararlara ve okul idaresine katılmaları konusunda ikili bir kıymetlendirme yapabiliriz. Öğretmenlerin, okul ortamında var olan çeşitli şura ve kurullar aracılığıyla, okul idaresine katıldıklarından kelam edilebilir. Lakin, eğitimle ilgili çeşitli kararlara direkt katılmaları ya da kelam söylemeleri imkanlı değildir.
Öğretmen özerkliğinin üçüncü ve en ehemmiyeti boyutu ise öğretmenlerin mesleksel bilgi ve yeterliliklerinin geliştirilmesidir. Mesleksel bilgi ve yeterliliklerin geliştirilmesi, hem eğitim fakültelerinde alınan eğitim, birebir vakitte mesleğe atandıktan daha sonra yapılan hizmet içi eğitimler ile ilgilidir. Bu manada ne hizmet öncesi ne de hizmet içi eğitimlerin verimli olduğundan kelam edilebilir. Bu durumda kendini gereğince geliştirmeyen ve malzeme üretmen noktasında yetersiz kalan öğretmenleri büsbütün ders kitaplarına bağlı kalarak eğitim-öğretimi sürdürme durumunda kaldıkları görülmektedir.
Öğretmen özerkliği; öğretmenlerin eğitim ve öğretim faaliyetlerinde ve genel olarak eğitim sistemindeki rollerinin geliştirilmesinde dikkate alınması gereken en değerli olgulardan birisi olarak ortaya çıkmaktadır. Öğretmenlerin bakılırsav ve sorumluluklarını gerektiği üzere yerine getirebilmelerinin en temel şartlarından birisi onlara mesleksel faaliyetlerinde kâfi yetkinin ve hürlük alanının sağlanmasıdır. Öğretimin içerik, prosedür ve gereçlerinin seçilmesinde ve düzenlenmesinde öğretmenlere geniş bir özerklik alanı sağlanmadan, onların öğretimin geliştirilmesinde aktif bir rol oynamaları beklenemez. Birebir biçimde, okul idaresiyle ilgili kararlara öğretmenlerin etkin iştirakini gerçekleştirmeden, onların okuldaki eğitim ve çalışma şartlarının güzelleştirilmesine üst seviyede katkıda bulunmalarını beklemek gerçekçi bir yaklaşım olamaz.
Son olarak eklemek istediğiniz bahisler var mı?
Kamuoyunda ağır bir biçimde tartışılan Öğretmenlik Meslek Kanunundan birkaç cümle ile kelam etmek istiyorum. Kanun tasarısı hazırlanırken, mecliste konuşulurken ve şu an eğitimler verilirken eğitiminin taraflarının yani üniversitelerin, eğitim sendikalarının, eğitimle ilgili sivil toplum kuruluşlarının görüşlerine başvurulmamıştır. Maddede göz gerisi edilen en değerli mevzu “Eşit işe eşit fiyat prensibidir.” Bu prensip gereği birebir işi yapan öğretmenlerin birebir fiyatı alması gerekir. “UNESCO’nun kararları içinde öğretmenlerin mesleğe girişten emekli oluncaya kadar kendilerini geliştirmeleri, meslek manasında ilerlemeleri, idare kademelerine geçebilmeleri gerektiği belirtilmiş, Türkiye de bu öğretmenlerin statüsü kararlarını imzalamıştır.” Öğretmenlere sunulan tek düze görüntüler yerine öğretmenlerin gelişmenine katkı sunacak geribildirim, etkileşim içeren eğitimlerin verilmesi, ya da yüksek lisans ve doktora eğitimini tamamlayan öğretmenlere bu unvanların verilmesi ve akademik gelişmenin teşvik edilmesi gerekir. Ayrıyeten uzman ve başöğretmen misyon tariflerinin da bir an evvel yapılması gereklidir aksi biçimde okullarda iş barışının ve okul ikliminin bozulması an problemidir.
Sevgili hocam kıymetli ayrıntılarınız için size teşekkür ediyorum. Türkiye Hepimizin, Eğitim Hepimizin…