ahmetbeyler
Active member
Yeşilçam’daki sansür kararları akademisyenler Prof. Dr. Semire Ruken Öztürk ve Doç. Dr. Ali Karadoğan tarafınca iki yıl süren bir çalışmanın akabinde üç ciltlik “Türkiye’de Sinema Sansürünün Tarihi” yapıtında bir ortaya getirildi.
Akademisyenler araştırma boyunca 500 bin sayfayı bulan 26 bin sansür sonucunı inceledi. Türk sinemasında sansürlenen mevzular içinde emekçi sınıfını ve onun hayatını husus alan sinemalar de vardı. Öztürk ve Karadoğan, emekçi sınıfı ve onun hayatını bahis alan sinemaların niye ve nasıl sansürlendiğine ait soruları yanıtladı.
Türkiye’de emekçileri husus alan sinemalar birinci ne vakit sansürlenmeye başladı? Bu sinemaların sansür öne sürülen nedeni neydi?
Ruken Öztürk: “Bunu uzun konuşabiliriz lakin evvel tahminen 96 defterle hudutlu olduğumuzu baştan belirtmek gerekiyor. Yani çalışma alanı ile ilgili bir sonluluk kelam konusu, bizim üzerinde çalıştığımız 96 defter içinde yer alan kararlar ortasında emekçileri bahis alan birinci sansür örneği 1950’lerde geçiyor. Bu hususta da gereç epey, seçerek örnek verelim, hepsini anlatmak mümkün değil zira. kimi vakit didaktik bir halde çalışanın olumsuz gösterilmemesi isteniyor, birçok vakit da sınıf farkına işaret edilmemesi isteniyor”
‘Bugün emekçi bayramıdır’ cümlesine sansür
Örneğin Zehirli Tütün isimli senaryoda 1952’de alınan kararla bir karakterin ‘işçi işçiyi sever, işvereni sevmez’ kelamının çıkarılması istenmiş. 1956’da Çetin Karamanbey’in yazdığı Fakir Kızın Kısmeti isimli senaryo için ‘işçilerin perişan halini göstermemek’ şartı deftere yazılmış. Birtakım sinemalarda sınıf farkını ve sefaleti gösteren sahnelerin ya da kelamların çıkarılması isteniyor. Bir diğer sinemada emekçileri lakin öldükten daha sonra düşünüyorsunuz manasında bir cümlenin çıkarılması istenmiş. 1959’da Tütün Zamanı’nda amele çavuşunun tütün toplayacak işçilerle kamyon başında tartışması, bisiklet tekerleğinden bir işçinin yüzüne çamur sıçraması sahnesinden daha sonra o işçinin çavuşun gerisinden ‘tükürdüğünü gösteren sahnenin’ çıkarılması şartıyla sinemaya müsaade verilmiş. Piknik isimli 1955 tarihindeki yabancı sinemayla ilgili karar üç yıl daha sonra alınmış ve ‘Bugün işçi bayramıdır’ cümlesinin çıkarılması şartıyla sinemanın halka gösterilmesine müsaade verilmiş. Sinema olmasa da aktüalite olarak sınıflandırılan Dünya Haberleri ortasında yer alan ‘Moskova ve Varşova’da yapılan 1 Mayıs merasimleri’nin çıkarılma şartı da 1957’de yazılmış.
Ali Karadoğan: “1960’larda örnek epeyce, Sevdaya Koşanlar sinemasında ‘Küçük işçi çocuğun çocukluk masumiyet ve safiyetine yakışmayacak şekilde’ işverenin kıza saldırdığı sahneleri gözetlemesinin çıkarılması isteniyor, küçük bir emekçi çocuk var yani. Aşk Bekliyor ismindeki hem senaryo sonucunda birebir vakitte sinemaya ait kararda ‘amele parçası’ kelamının çıkarılması istenmiş, yıl 1962. Bu senelerda da sınıf farkını açık edecek, halk içinde ‘ayrım varmış intibaını’ uyandıran sahnelerin ve kelamların çıkarılması isteniyor”
‘Dalaveracı iş erkeklerina karşı’
bu vakitte en kıymetli kararlar 1965’te Ertem nazaranç’in Karanlıkta Uyananlar ve His Sağıroğlu’nun Bitmeyen Yol sinemaları için çıkıyor. Karanlıkta Uyananlar sinemasında kanuna ters gösteri yürüyüşü sahnesi görülmediği belirtilmiş, senaryonun ‘emek ve sermaye mücadelesini değil, sendikacılık fikrinin telkinine çalışmakta olduğu kararına’ varılmış, sinemanın ‘umumi havası işveren aleyhine tahrik değil, karaborsacı ve dalavereci iş erkeklerinın tavırlarına karşı’ olduğu vurgulanmış, bunun haricinde sevişme sahnesinin çıkarılması üzere birtakım şartlar ileri sürülmüş ve sonunda yeniden komite önüne gelmiş ve sinema sansürden geçmiş.
Bitmeyen Yol sinemasıyla ilgili kararda ‘işçilerin kamyona hücum ettiği mübalağalı sahnenin kısaltılması’ ve daha sonra tekrar görülmesi isteniyor. Fakat bir yıl daha sonra 1966’da yapılan denetleme kararı sinema reddediliyor.
‘Milli örf ve adetimize ihanet’
öne sürülen nedenini uzun aktaralım, ‘Film baştan sona kadar: şehire iş bulmak için indirilen sefil kılıklı köylülerin bazan bir trajedi havası içinde, bazan da insani şartların dışına çıkarak toplumsal bünyemizin yıkılması için tahrik edici mücadelesini naklettiği, şehrin en kötü ve en sefil yerlerini, işçilerin en sefil hayat şartları içinde yaşadıklarını belirttiği, bütün iş verenlerin kötü ruhlu, hoyrat, işçiyi hakir gören kişiler olarak gösterdiği, öykünün kahramanının konuk olarak geldiği erkeksiz konutun iffet ve namusuna el uzatarak ulusal örf ve adetimize ihanet ettiği, sinema icabı kullanılan trüklerde manevi hislerimizi tezyife giderek seyirciyi aykırı düşüncelere götürdüğü, reji tekniği, dialog ve aksesuar üzere sinema üslubunun hakimiyeti giren kıssanın bünyemizi zorlayıcı ve yıkıcı bir istidatla karşımıza çıktığı görüldüğünden’ sakıncalı bulunuyor.
Yapımcısı bunun üzerine itiraz etmiş, sinema yine kurul önüne geliyor, bir daha ‘şehrin en kötü ve en sefil yerlerini, işçilerin en sefil hayat şartları içinde yaşadıklarını belirttiği, bütün iş verenlerin kötü ruhlu, hoyrat, işçiyi hakir gören kişiler olarak gösterdiği’ ve başka münasebetlerle yine reddediliyor.
Hülya Koçyiğit’in sahnesine sansür
Çoğu izleyicinin yakından bileceği üzere Lütfi Akad’ın yazdığı Diyet isimli senaryoda 1974’te yazılan kararda bayan karakterin senaryonun sonunda ‘balyozla makinaya vurduğu sahnenin çıkarılması’ istenir, gerçekten sinemada de Hülya Koçyiğit’in oynadığı karakter balyozu eline alır lakin makineye vurduğu gösterilmez.
Ruken Öztürk: Hükümdarlar Eğleniyor sinemasının sonucunda 1976’da ‘Uluslararası işçi yardımlaşmasına hoş geldiniz’ cümlesi ‘Baloya hoşgeldiniz’ halinde değiştirilmiş. Tıpkı yıl Tunç Okan’ın yönettiği Otobüs sinemasında personellerin tavır ve davranışları Türklükle bağdaştırılmamış.
‘Anarşistler hakim sınıf yaratıyor’
Ali Karadoğan: 1970’lerin sonunda Yavuz Özkan’ın Demir Yol/Fırtına İnsanları isimli sinemasında hayli sayıda sahnenin çıkarılması istenmiş. Bunlardan kimileri, detaylı aktarırsak şöyleki: ‘Senaryoda mevcut olmayıp sinemada yer alan, Bülent ve arkadaşlarının gizlendikleri konutta söyledikleri ‘Anarşistler hakim sınıfların yarattığı yakıştırmalardır’; Hasan’ın 2 öğrenci ile konuşurken ‘Öğrenciler bir orta katmandır fakat proletarya sınıfının militanı olabilirler’; Bülent vurulup ölürken ‘Yaşasın halkımızın bağımsızlık savaşı, mücadelemiz sonuna kadar devam edecektir’ kelamlarının, personel ve öğrencilerin ‘faşistler’ diye bağırdıkları sahnelerin, “Sendikanın grevle ilgili toplantısında işçilerden birinin ‘Bu sınıflar içindeki mücadelemizin keskinleşmesidir’ söz ve görüntülerin’ kesilmesi istenmiş, lakin Basın-Yayın Genel Müdürlüğü ile Kültür Bakanlığı temsilcileri sinemanın şartsız kabul edilmesini savunmuşlar. Yavuz Özkan katiyetle müsaade vermiyor sinemasının kesilmesine ve bunun üzerine sinema reddediliyor.
Danıştay çekim müsaadesi verdi
Maden bir daha Yavuz Özkan’ın, 1978’de yazılan kararda senaryonun daha evvel reddedildiği, buna karşın Danıştay’ın yürütmeyi durdurup çekim müsaadesi verdiği, sinemanın bu biçimdece şura önüne geldiği yazıyor. Bu kararda ‘Patronun sendika yöneticilerine söylediği ‘Buranın sahibi olarak siz milliyetçi sendikacılarsınız diye kolaylık gösteriyorum’ cümlesinden ‘milliyetçi’ ibaresinin çıkarılması’, ‘tahrik edici, bölücü 3.5 dakikalık kısımdaki sözlerin baş oyuncu Cüneyt Arkın’ın yatakhaneye gelirken görünen sahnenin gerisinden silinmesi’ üzere şartlar ileri sürülmüş.
1975 tarihindeki Melih Gülgen’in yönettiği Babanın Oğlu sineması için 1982’de yazılan kararda ‘işçi ve işveren içindeki sürtüşmeleri gösterdiği ve 12 Eylül 1980 tarihinden itibaren faaliyetleri durdurulan DİSK’e bağlı Maden İş Sendikası’nın uygulamakta olduğu grev sahnelerini perdeye aktardığı, bu haliyle de halka gösterilmesinde sakıncalı olduğu’ yazısı da dikkate alınarak, sinemanın başından ortalarına kadar Adana Valiliğince açıklandıği üzere işveren ‘işveren’ işçi içindeki sürtüşmeleri mübalağalı bir şekilde yansıttığı, bunun yanında ismi geçen sendikanın ve diğer grev sahnelerinin sinemada görülmediği, sinemanın devamında ise dialogların kanunları zedeleyici, küçümseyici bir devam ettiği görüldüğünden’ sinema yasaklanıyor.
Sansür düzenlemeleri
Bu husustaki sansür düzenlemesi nasıl yapılmış?
Ali Karadoğan: Farklı senelerda nizamname ya da tüzükler var, genel ahlak, güvenlik güçleri, şiddet/suç, din üzere hayli sayıda başlıkların yanı sıra emekçilerden kelam eden olağan olarak bir cümle yok lakin bunu tabir eden sınıf başlığı daima bir yerlerde var. Daha evvel de vardı.
1977’deki Sinemaların ve Sinema Senaryolarının Denetlenmesi Hakkında Tüzük’te 18. Husus ortasında b fıkrası ‘Sınıf, din, mezhep, tarikat yahut ırk hengamesini körükleyen; devlet yahut ulus bütünlüğünü bozucu, bölücü, yıkıcı yahut ulusal duygulan incitici tesir yapan’ yapıtları yasaklar. Ya da 1983’teki tüzükte 19. Unsurun c fıkrası bu kere şu biçimde: ‘Devletin birkişi ya da zümre tarafınca yönetilmesi ya da toplumsal bir sınıfın diğer toplumsal sınıflar üzerinde egemenliğini sağlamak yolunda propaganda yapan, bu amaçla bir devleti, bir partiyi, bir tüzel kişiliği, bir topluluğu ya da kişileri öven’.
Ayrı başka fıkralardaki unsurları 1986’daki Sinema Görüntü ve Müzik Yapıtlarının Denetlenmesi Hakkında Yönetmelikte tek bir husus ortasında fazlaca genel bir biçimde yazıldığını görürüz. Unsur 9 şu biçimdedir: ‘Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü, ulusal egemenlik, cumhuriyet, ulusal güvenlik, kamu düzeni, genel asayiş, kamu faydası, genel ahlak, genel sağlık açısından suç ve suça teşvik ögesini ihtiva eden, dış siyasete karşıt, ulusal kültür, örf ve adetlerimize uygun olmayan sinema, görüntü ve müzik yapıtlarının gösterilmesi ve icrasına müsaade verilmez’.
Zenginler-yoksullar hakkında ne çeşit örnekler var?
Ruken Öztürk: Çok sayıda karar var sınıfsal farkla güçlü olmak ya da fakir olmakla ya da parayla ilgili. Örneğin bir kalıp var, bir biçimde paranın zenginden alınıp fakirlere verilmesi daima itiraz sebebi oluyor.
‘Zenginlik ve fakirlik” kelamlarına sansür
1947’de Haydut Izdırabı isimli sinemada ‘soygunculuk suretiyle elde edilen paraların yoksul halka dağıtılması’ sahnelerinin çıkarılması istenirken 1972’de de Kadri Yurdatap’ın Ana’sında ‘Murat’ın ‘eşkıya olması ve zenginden alıp yoksula vermesinin’ çıkarılması’ isteniyor. Telli Turnam’da da birebir yıl yazılan kararda ‘Mehmet ve Sabah’ın Kamber Ağa’nın kervanını soyup yoksul köylülere dağıttığı sahnenin çıkarılması’” koşul olarak ileri sürülmüş. 1955’te yaşamımı Mahveden Kadın sinemasının sonucunda bir anne ‘oğluna mazisi hakkında bilgi verirken ‘baban yoksul olduğu için ona kaçtım’ üslubundaki konuşmaların’ çıkarılması, 1958’de Yaprak Dökümü’nde ‘Ali Rıza’nın kızına ‘ben artık yoksul oldum, babalık hakkımı kaybettim’ sözünün çıkarılması istenmiş. Rogelio Gonzales’in Yedi Dağın Haydudu sinemasıyla ilgili 1957 tarihindeki kararda ‘18. asırda Meksika’da sınıf farkları ötürüsı ile varlıklı zalimlerin yoksul halka yaptıkları zulümler ve yoksul halkın hürriyet ve aşktan yoksun edildiğ’ sözlerinin çıkarılması istenirken Beter isimli senaryoda 1958’de ‘fakirin yüzü soğuk olur’ sözünün çıkarılması ve birebir yıl Nejat Saydam’ın yazdığı Garip’le ilgili kararda ise ‘Zengin adam rolündeki Şakir’in mütecaviz hareketlerinin temelli bir şekilde tadil olunduktan daha sonra’ bir daha incelenmesi isteniyor. Civan Ali isimli senaryoda bayan ve erkek karakter içinde geçen ‘zenginlik ve fakirlik’ sözlerinin çıkarılması talep edilmiş. Suphi Kaner’in Aşk Arabası isimli senaryoda 1962’de ‘Suphi’nin söylediği: Lakin onun parası bütün kirleri örter cümlesiyle’, ‘Artık müsaade edin de muhitime döneyim cümlesinin de çıkarılması’ istenmiştir.
‘Namussuzlar milyonerlerdir’ lafına sansür
Ali Karadoğan: Sahara’da 1960 tarihindeki kararda “-‘kızın küçük çocuğun babasına meskenlerinde iken söylediği ben yoksulum siz zenginsiniz bir ortada yaşayamayız sözünün çıkarılması’; Bazıları Sıcak Sever’de/Some Like it Hot ‘Filmin içinde geçen Tony Curtis’in telefonda Marilyn Monroe’ya söylediği ‘Fakir halk katmanları bütün kazançlarını bize yatırırlar’ cümlesinin çıkarılması’ istenmiştir. bir daha Raj Kapoor’a ilişkin Dört Yüz Yirmi sineması için 1960’da yazılan kararda ‘Bombay’da namuslular sefalet çeker, namussuzlar milyonerdir’, ‘para için insanlık canavarlaşıyor’, ‘namus, haysiyet, şeref paraya satılıyor’ cümlelerinin çıkarılması istenmiştir. Tıpkı yazılan bir kararda da Karın Deşen Jak/Jack the Ripper için ‘filmde sınıf farkı, varlıklı ve yoksul halk sözlerinin kopyalarından da çıkarılması şartı ile halka gösterilmesinde bir mahzur olmadığı’ yazıyor. Koruyucu Şeytan’da da 1963’te ‘Fakir’ sözcüğünün ‘Zavallı’ diye değiştirilmesi isteniyor.
Güney’e sansür
1966’da yazılan kararda Yılmaz Güney’in Eşrefpaşalı’da Mıstık’ın söylediği: ‘Allah baba bitleri niçin icadetmiş?’ sözü ile Ayşe’nin buna cevaben söylediği: ‘Fakir kulları boş vakit içinderında kaşınıp, günah işlemesinler diye’ cümlesinin” çıkarılması istenmiştir. Ayrıyeten bir fazlaca kararda da dilenmek ya da dilencilik sansüre uğramıştır. Örneğin 1960’larda yazılan Büyük Yemin sinemasının sonucunda ‘Caminin önünde el açıp dilenen dilenciye ilişkin sahnenin’ çıkarılması istenmiştir.
Araştırmanızda kararları senelera ayırmışsınız. Bu tek parti periyodu ve Demokrat Parti devrini kapsayan kararlar var. Siyasal iktidarın değişmesinin izleri bu kararlarda görülüyor mu?
Ruken Öztürk: Kuşkusuz periyoda uygun anlatılar var, 1940’larda ya da 50’lerde yabancı ülkelerle bağlantılar, Türklükle ilgili kararlar, Naziler ya da Hitlerle ilgili farklı kararlar varken daha sonraki senelerda yoğunluğu azalabiliyor fakat bir yandan da genel olarak Türkiye’deki muhafazakar iktidarların sürekliliğini görmek mümkün, mesela 1940’larda da Türklük ve milliyetçi hislere ait karar var, 70’lerde de ‘Türkler yemektilk evvel ellerini yıkarlar’ diye biraz evvel aktardık, Otobüs sinemasına yönelik sansür var. Defterlerin başlangıcında da sonunda da nüanslar değişse de benzeri kararlar görülebiliyor. Komünizm korkusu üzere ideolojik siyasal münasebetler ya da en çok gözlenen cinsellik, müstehcenlik, sevişme sahneleri üzere hususlar her vakit var. Eşcinselliğe dair imalar giderek açık kararlara dönüşmüş 80’lerde…
İsmi sansüre uğrayan sinemalar var mı?
Ali Karadoğan: Çok sayıda yapıtın ismi eser sahibinin talebiyle değiştiriliyor lakin vakit zaman konseyin da dayatması olabiliyor. Birtakım kararlarda isim değişikliğinin kaynağını goremiyoruz yani eser sahibi mi istedi, heyet mu o denli istiyor bilmiyoruz. Birkaç örnek verelim. 1976’da yazılan bir kararda Şerif nazarann’in İki Arkadaş/Darbe isimli sineması için, konsey İki Arkadaş ismi yerine Darbe ismi ile gösterilmesi talebinin reddine çoğunlukla karar vermiş. 1985’te Abidik Gubidik isimli senaryonun ‘adının değiştirilmesi, argo isimlerin dışında Türkçe sözlerden oluşan bir isim verilmesi’ isteniyor. İki isim teklifiyle gelen yapıtların de denetlenmesinde kolaylık olsun diye tek isme indirilmesi isteniyor.
‘İdeolojik şiir olabilir’
Örneğin Aşk İksiri-İnsanları Seveceksin-Yaşamak Güzel Şey isimleriyle gelen bir senaryo için her bir üye farklı tercihini belirtmiş, karar olarak da eser sahibi hangisini istiyorsa onu kullanarak sinemaya çekmesine müsaade verilmiş. Safa Önal’a ilişkin Güneşe Gidenler’de ‘Senaryo isminin ideolojik mahiyetteki birtakım şiirlerle ilgisi olabileceği düşünülerek yeni bir isim getirilmesi’, birebir biçimde Direniş isimli senaryo için de yeni bir isim getirilmesi şartı ileri sürülmüş. Hatasız Kul Olmaz isimli senaryonun sonucunda da ‘Başka bir ismin getirilmesi’ isteniyor.
Zaman vakit erotik isimler de değiştirilmiştir. Piç Arkadaşım isimli ‘senaryonun isminin müstehcen olmayacak şekilde değiştirilmesi” talep ediliyor. Enseye Tokat-Masal Masal Matitas isimli senaryo için her iki isim de müstehcen bulunmuş, birebir biçimde Fırlamalar ismi de müstehcen olduğundan reddedilmiş.
‘Çanlar kimin için çalıyor’ sinemasına ret
Sansür kararlarında komünizmle ilgili sansür kararlarında iktidarların bu sistemden duydukları kaygıları gözleniyor mu?
Ali Karadoğan: olağan olarak bilhassa Sovyetler Birliği ya da Rusya ile ilgili hayli sayıda karar var. Absürd bir orak çekiç öyküsü var, yabancı sinemacılar hesap pusulasına orak çekiç işareti çizmişler diye bir tez ortaya atıyorlar. Komünizm korkusu, kaygısı daima var. Komünizm propagandası yaptığı için Çanlar Kimin İçin Çalıyor sineması reddediliyor 1940’ların sonunda. ‘Yurdumuza yabancı ve milletimiz için ziyanlı ideoloji mücadelelerinin propagandasının ihtilal sahnelerini ve hareketlerini tasvir etmekle ulusal seciyemiz ve hislerimize karşıt olan bu sinemanın bununla birlikte Amerikan komünist gönüllülerinin propagandasını yaptığı’ üzere münasebetlerle redediliyor. 70’lerde de çokça münasebet yazılıyor bu bahiste. Raj Kapoor’un Palyaço/Mera Naam Joker sinemasında ‘Lenin ve Rus bayrağının çıkarılması’ şartı yazılmış karara, karar tarihi 1982.
‘Bülent Ersoy’un başına gelenler örnek”
Darbelerin sansüre nasıl tesiri olmuş?
Ruken Öztürk: İşin ilginci ülke tarihi uzun müddet darbeler tarihi olduğu için bariz bir ayrım yok, normalleşilen bir devri pek gözlemleyemedik. Olağanlaşma olsa bu kadar ağır ya da bir yandan absürd sansür sonucu olmazdı. 12 Eylül’den birkaç gün evvel toplantı yapıyorlar, darbe oluyor, bir iki hafta orta veriliyor daha sonra çalışmaya kaldıkları yerden devam ediyorlar. Darbeden daha sonra Bülent Ersoy’un başına gelenler ve Acı Ekmek sinemasının uğradığı sansür de darbelerin tesirine, o zihniyete bir örnek olabilir.
’27 Mayıs savunuluyor’
Ali Karadoğan: Bu kararlardan Süper Durukan’a ilişkin Haramiler için ‘senaryonun, genel olarak 27 Mayıs 1960 ihtilalinden önceki siyasi iktidar mensuplarını ve yüksek mevkiler işgal eden askeri ve mülki devlet memurlarını ele almakta ve birçok yerlerde gerçeklere uymayan şekilde konuşturup canlandırılmaktadır. Senaryo, demokratik yolla kanunların himayesinde öncedence faaliyet göstermiş olanları tezyifkar sıfatlarla topyekûn kötüleyerek vatandaşlar içinde hasımlık ve intikam hisleri doğuracak yahut tahrik edecek mahiyette söz ve sahneleri ihtiva etmektedir. Direnme hakkını kullanarak 27 Mayıs 1960 ihtilalini yapan Milletimizin bütün fertlerinin kıvançta yazgıda ve tasada ortak bölünmez bir bütün halinde ulusal şuur ve prensipler etrafında topladığı ve yurdumuzun ulusal güvenlik ve huzura muhtaçlığı olduğu bir devrede ismi geçen senaryonun sinema haline intikalini’ yasaklıyorlar. Bu kararda 27 Mayıs’ın savunulduğunu görüyoruz.
Sansürden geçen ‘Karanlıkta Uyananlar’
Bu sansürlerin aşıldığı örnekler var mı?
Ruken Öztürk: Birfazlaca eser senaryo evresinden sinemaya kadar tekraren konseylerin önüne gelebiliyor, tekrar yine bedellendiriliyor, kimi vakit kurullardaki üyeler değişiyor, müzakere ediliyor. Kimi üyeler daha liberal, kimileri epeyce katı. kimi vakit çabucak ikinci denetlemede eser sansürü geçiyor, kimi vakit tekraren gidip geldiği oluyor. Örneğin Karanlıkta Uyananlar’dan kelam ettik, kaideli kabul ediliyor tekrar denetleniyor, sonunda sansürden geçiyor. Dinamik bir müddetç bu.
Filmleri sansürlenin genç nesillerin da tanıdığı oyuncu ve direktörler var mı? Örneğin Türkan Şoray, Cüneyt Arkın, Yılmaz Güney, Tarık Akan üzere isimlerin sinemaları sansürlenmiş mi?
Ali Karadoğan: Ekseriyetle karakter ismi değil oyuncu ismiyle anıyor sansür heyeti yapıtı anlatırken. Daha evvel Cüneyt Arkın sinemalarından kelam ettik mesela. Yavuz Özkan’ın Maden
‘Şoray’ın söylemiş olduği türküye sansür’
Sürtük sinemasında 1965 tarihindeki kararda jenerikte Türkan Şoray tarafınca söylenen ‘Mış Mış’ türküsünün çıkarılması, 1971’de Asrın hanımı’nda ‘Tarık’ın Türkan’a kumar oynamasına, öğrenmesine ön ayak olması sahnesinin çıkarılması ve Tarık’ın polis şerefine yakışacak şekilde hareket etmesi’, 1972’de Çile’de ‘Dağ konutunda depremdilk evvelden Türkan Şoray’ın bası örtülü olarak Allahtan ikisinin de birlikte ölmelerini yalvardığı sahnenin çıkarılması’ istenir.
‘Şoray’ın senaryosu da sansüre uğradı’
Türkan Şoray’ın senaryosunu yazdığı Bodrum Hakimi Masalı’nda 1975’deki kararda ‘hakim Mefaret’in asılma sahnesine yer verilmeyip, sanıkların mahkemesinde, hakim ve savcı tarafınca sadece öldürüldüğünün ‘öldürüldü’ denmesi şeklinde belirtilmesi’ istenmiştir, ki bu sineması Şoray yönetecektir. Yılmaz Güney de sansüre epey uğramış oyuncu, senarist, direktörlerden. Arkadaş için “Semra’nın söylediği ‘Sınıf açısından bak olaylara’ sözünün ve ‘Melike ile Azem içinde geçen konuşmaların tümünün’ çıkarılması isteniyor. Eşrefpaşalı’da bir karakterin söylemiş olduği ‘Çünkü Amerika bizim dostumuz’ ve ‘İngilizce bilmek, aklı başında her vatandaşımızın memleket borcudur, değil mi?’ kelamlarının çıkarılması isteniyor. Ağıt sinemasında ‘Doktor Hanım’ın Yılmaz Güney’in vücudundan kurşunu çıkarırken daima bir ağızdan şarkı söylenme sahnesinin çıkarılması’ da istenmiştir. Çok sayıda farklı konularda sansür var Güney’le ilgili. Sinemanın imaj kalitesiyle ilgili münasebetlerden sahnelerdeki müstehcenliğe kadar. Sinemanın eskimesi, yıpranmış görüntü ve sesi, gözleri bozacak şekilde çizik olduğu, sık sık kopukluklar olduğu üzere münasebetleri epeyce görüyoruz 80’lerde.
Ruken Öztürk: ‘Diskotekte güçlü çocuklarının yoksul olarak görünen veznedar rolündeki Cüneyt Arkın’la olan alay sahnesi ideolojik görüldüğünden çıkarılması’ İki Arkadaş/Darbe sinemasının 76 tarihindeki sonucunda yazıyor. Birfazlaca sinemasında de Cüneyt Arkın’ın şiddet sahnelerinin çıkarılması isteniyor.
Mavi Boncuk da sansüre uğramış
Mavi Boncuk sinemasına ilişkin kararda ‘Tarık Akan’ın Emel Sayın’a, Kemal Sunal’ı kastederek söylediği ‘Yalova da doğduğu için kaymakam diyoruz’ sözüne de itiraz edilmiştir. bir daha 70’lerde Çapkın Hırsız sinemasının sonucunda ‘Necla Nazır’ın nişanlısı polis şefinden ayrılmasının sebebi olarak polisin vatandaşlara işkence yaptığını belirten; otobüste Tarık Akan’ın gazete göstermesi üzerine polisleri ima ederek Necla Nazır’ın söylediği ‘onların da kız kardeşleri yok mu’ sözünün ve gazetede tefrika halinde çıkıp kesilmiş olan ‘ben bir işkenceci idim’ eski polis sözü ile gazete kuponlarını gösteren sahnenin, Tarık Akan’ın Necla Nazır’a nişanlısını ima ederek ‘sana uzanan elleri kanlı olacaktı’ cümlesinin’ çıkarılması isteniyor.
Sürü ‘Ulusun bütünlüğünü bozucu nitelikte’ bulunmuş
Ali Karadoğan: Yılmaz Güney’in yazdığı Zeki Ökten’in yönettiği Sürü sineması hakkında 1981’de çıkan kararla bitirelim, yoksa örnek hayli. ‘Filmin bütünüyle kamu düzeni ve genel ahlaka ters, ulusal bütünlüğü bozucu nitelikte olduğu’ saptanmış ve birfazlaca fıkraya dayanarak gösterilmesi yasaklanmıştır.
Akademisyenler araştırma boyunca 500 bin sayfayı bulan 26 bin sansür sonucunı inceledi. Türk sinemasında sansürlenen mevzular içinde emekçi sınıfını ve onun hayatını husus alan sinemalar de vardı. Öztürk ve Karadoğan, emekçi sınıfı ve onun hayatını bahis alan sinemaların niye ve nasıl sansürlendiğine ait soruları yanıtladı.
Türkiye’de emekçileri husus alan sinemalar birinci ne vakit sansürlenmeye başladı? Bu sinemaların sansür öne sürülen nedeni neydi?
Ruken Öztürk: “Bunu uzun konuşabiliriz lakin evvel tahminen 96 defterle hudutlu olduğumuzu baştan belirtmek gerekiyor. Yani çalışma alanı ile ilgili bir sonluluk kelam konusu, bizim üzerinde çalıştığımız 96 defter içinde yer alan kararlar ortasında emekçileri bahis alan birinci sansür örneği 1950’lerde geçiyor. Bu hususta da gereç epey, seçerek örnek verelim, hepsini anlatmak mümkün değil zira. kimi vakit didaktik bir halde çalışanın olumsuz gösterilmemesi isteniyor, birçok vakit da sınıf farkına işaret edilmemesi isteniyor”
‘Bugün emekçi bayramıdır’ cümlesine sansür
Örneğin Zehirli Tütün isimli senaryoda 1952’de alınan kararla bir karakterin ‘işçi işçiyi sever, işvereni sevmez’ kelamının çıkarılması istenmiş. 1956’da Çetin Karamanbey’in yazdığı Fakir Kızın Kısmeti isimli senaryo için ‘işçilerin perişan halini göstermemek’ şartı deftere yazılmış. Birtakım sinemalarda sınıf farkını ve sefaleti gösteren sahnelerin ya da kelamların çıkarılması isteniyor. Bir diğer sinemada emekçileri lakin öldükten daha sonra düşünüyorsunuz manasında bir cümlenin çıkarılması istenmiş. 1959’da Tütün Zamanı’nda amele çavuşunun tütün toplayacak işçilerle kamyon başında tartışması, bisiklet tekerleğinden bir işçinin yüzüne çamur sıçraması sahnesinden daha sonra o işçinin çavuşun gerisinden ‘tükürdüğünü gösteren sahnenin’ çıkarılması şartıyla sinemaya müsaade verilmiş. Piknik isimli 1955 tarihindeki yabancı sinemayla ilgili karar üç yıl daha sonra alınmış ve ‘Bugün işçi bayramıdır’ cümlesinin çıkarılması şartıyla sinemanın halka gösterilmesine müsaade verilmiş. Sinema olmasa da aktüalite olarak sınıflandırılan Dünya Haberleri ortasında yer alan ‘Moskova ve Varşova’da yapılan 1 Mayıs merasimleri’nin çıkarılma şartı da 1957’de yazılmış.
Ali Karadoğan: “1960’larda örnek epeyce, Sevdaya Koşanlar sinemasında ‘Küçük işçi çocuğun çocukluk masumiyet ve safiyetine yakışmayacak şekilde’ işverenin kıza saldırdığı sahneleri gözetlemesinin çıkarılması isteniyor, küçük bir emekçi çocuk var yani. Aşk Bekliyor ismindeki hem senaryo sonucunda birebir vakitte sinemaya ait kararda ‘amele parçası’ kelamının çıkarılması istenmiş, yıl 1962. Bu senelerda da sınıf farkını açık edecek, halk içinde ‘ayrım varmış intibaını’ uyandıran sahnelerin ve kelamların çıkarılması isteniyor”
‘Dalaveracı iş erkeklerina karşı’
bu vakitte en kıymetli kararlar 1965’te Ertem nazaranç’in Karanlıkta Uyananlar ve His Sağıroğlu’nun Bitmeyen Yol sinemaları için çıkıyor. Karanlıkta Uyananlar sinemasında kanuna ters gösteri yürüyüşü sahnesi görülmediği belirtilmiş, senaryonun ‘emek ve sermaye mücadelesini değil, sendikacılık fikrinin telkinine çalışmakta olduğu kararına’ varılmış, sinemanın ‘umumi havası işveren aleyhine tahrik değil, karaborsacı ve dalavereci iş erkeklerinın tavırlarına karşı’ olduğu vurgulanmış, bunun haricinde sevişme sahnesinin çıkarılması üzere birtakım şartlar ileri sürülmüş ve sonunda yeniden komite önüne gelmiş ve sinema sansürden geçmiş.
Bitmeyen Yol sinemasıyla ilgili kararda ‘işçilerin kamyona hücum ettiği mübalağalı sahnenin kısaltılması’ ve daha sonra tekrar görülmesi isteniyor. Fakat bir yıl daha sonra 1966’da yapılan denetleme kararı sinema reddediliyor.
‘Milli örf ve adetimize ihanet’
öne sürülen nedenini uzun aktaralım, ‘Film baştan sona kadar: şehire iş bulmak için indirilen sefil kılıklı köylülerin bazan bir trajedi havası içinde, bazan da insani şartların dışına çıkarak toplumsal bünyemizin yıkılması için tahrik edici mücadelesini naklettiği, şehrin en kötü ve en sefil yerlerini, işçilerin en sefil hayat şartları içinde yaşadıklarını belirttiği, bütün iş verenlerin kötü ruhlu, hoyrat, işçiyi hakir gören kişiler olarak gösterdiği, öykünün kahramanının konuk olarak geldiği erkeksiz konutun iffet ve namusuna el uzatarak ulusal örf ve adetimize ihanet ettiği, sinema icabı kullanılan trüklerde manevi hislerimizi tezyife giderek seyirciyi aykırı düşüncelere götürdüğü, reji tekniği, dialog ve aksesuar üzere sinema üslubunun hakimiyeti giren kıssanın bünyemizi zorlayıcı ve yıkıcı bir istidatla karşımıza çıktığı görüldüğünden’ sakıncalı bulunuyor.
Yapımcısı bunun üzerine itiraz etmiş, sinema yine kurul önüne geliyor, bir daha ‘şehrin en kötü ve en sefil yerlerini, işçilerin en sefil hayat şartları içinde yaşadıklarını belirttiği, bütün iş verenlerin kötü ruhlu, hoyrat, işçiyi hakir gören kişiler olarak gösterdiği’ ve başka münasebetlerle yine reddediliyor.
Hülya Koçyiğit’in sahnesine sansür
Çoğu izleyicinin yakından bileceği üzere Lütfi Akad’ın yazdığı Diyet isimli senaryoda 1974’te yazılan kararda bayan karakterin senaryonun sonunda ‘balyozla makinaya vurduğu sahnenin çıkarılması’ istenir, gerçekten sinemada de Hülya Koçyiğit’in oynadığı karakter balyozu eline alır lakin makineye vurduğu gösterilmez.
Ruken Öztürk: Hükümdarlar Eğleniyor sinemasının sonucunda 1976’da ‘Uluslararası işçi yardımlaşmasına hoş geldiniz’ cümlesi ‘Baloya hoşgeldiniz’ halinde değiştirilmiş. Tıpkı yıl Tunç Okan’ın yönettiği Otobüs sinemasında personellerin tavır ve davranışları Türklükle bağdaştırılmamış.
‘Anarşistler hakim sınıf yaratıyor’
Ali Karadoğan: 1970’lerin sonunda Yavuz Özkan’ın Demir Yol/Fırtına İnsanları isimli sinemasında hayli sayıda sahnenin çıkarılması istenmiş. Bunlardan kimileri, detaylı aktarırsak şöyleki: ‘Senaryoda mevcut olmayıp sinemada yer alan, Bülent ve arkadaşlarının gizlendikleri konutta söyledikleri ‘Anarşistler hakim sınıfların yarattığı yakıştırmalardır’; Hasan’ın 2 öğrenci ile konuşurken ‘Öğrenciler bir orta katmandır fakat proletarya sınıfının militanı olabilirler’; Bülent vurulup ölürken ‘Yaşasın halkımızın bağımsızlık savaşı, mücadelemiz sonuna kadar devam edecektir’ kelamlarının, personel ve öğrencilerin ‘faşistler’ diye bağırdıkları sahnelerin, “Sendikanın grevle ilgili toplantısında işçilerden birinin ‘Bu sınıflar içindeki mücadelemizin keskinleşmesidir’ söz ve görüntülerin’ kesilmesi istenmiş, lakin Basın-Yayın Genel Müdürlüğü ile Kültür Bakanlığı temsilcileri sinemanın şartsız kabul edilmesini savunmuşlar. Yavuz Özkan katiyetle müsaade vermiyor sinemasının kesilmesine ve bunun üzerine sinema reddediliyor.
Danıştay çekim müsaadesi verdi
Maden bir daha Yavuz Özkan’ın, 1978’de yazılan kararda senaryonun daha evvel reddedildiği, buna karşın Danıştay’ın yürütmeyi durdurup çekim müsaadesi verdiği, sinemanın bu biçimdece şura önüne geldiği yazıyor. Bu kararda ‘Patronun sendika yöneticilerine söylediği ‘Buranın sahibi olarak siz milliyetçi sendikacılarsınız diye kolaylık gösteriyorum’ cümlesinden ‘milliyetçi’ ibaresinin çıkarılması’, ‘tahrik edici, bölücü 3.5 dakikalık kısımdaki sözlerin baş oyuncu Cüneyt Arkın’ın yatakhaneye gelirken görünen sahnenin gerisinden silinmesi’ üzere şartlar ileri sürülmüş.
1975 tarihindeki Melih Gülgen’in yönettiği Babanın Oğlu sineması için 1982’de yazılan kararda ‘işçi ve işveren içindeki sürtüşmeleri gösterdiği ve 12 Eylül 1980 tarihinden itibaren faaliyetleri durdurulan DİSK’e bağlı Maden İş Sendikası’nın uygulamakta olduğu grev sahnelerini perdeye aktardığı, bu haliyle de halka gösterilmesinde sakıncalı olduğu’ yazısı da dikkate alınarak, sinemanın başından ortalarına kadar Adana Valiliğince açıklandıği üzere işveren ‘işveren’ işçi içindeki sürtüşmeleri mübalağalı bir şekilde yansıttığı, bunun yanında ismi geçen sendikanın ve diğer grev sahnelerinin sinemada görülmediği, sinemanın devamında ise dialogların kanunları zedeleyici, küçümseyici bir devam ettiği görüldüğünden’ sinema yasaklanıyor.
Sansür düzenlemeleri
Bu husustaki sansür düzenlemesi nasıl yapılmış?
Ali Karadoğan: Farklı senelerda nizamname ya da tüzükler var, genel ahlak, güvenlik güçleri, şiddet/suç, din üzere hayli sayıda başlıkların yanı sıra emekçilerden kelam eden olağan olarak bir cümle yok lakin bunu tabir eden sınıf başlığı daima bir yerlerde var. Daha evvel de vardı.
1977’deki Sinemaların ve Sinema Senaryolarının Denetlenmesi Hakkında Tüzük’te 18. Husus ortasında b fıkrası ‘Sınıf, din, mezhep, tarikat yahut ırk hengamesini körükleyen; devlet yahut ulus bütünlüğünü bozucu, bölücü, yıkıcı yahut ulusal duygulan incitici tesir yapan’ yapıtları yasaklar. Ya da 1983’teki tüzükte 19. Unsurun c fıkrası bu kere şu biçimde: ‘Devletin birkişi ya da zümre tarafınca yönetilmesi ya da toplumsal bir sınıfın diğer toplumsal sınıflar üzerinde egemenliğini sağlamak yolunda propaganda yapan, bu amaçla bir devleti, bir partiyi, bir tüzel kişiliği, bir topluluğu ya da kişileri öven’.
Ayrı başka fıkralardaki unsurları 1986’daki Sinema Görüntü ve Müzik Yapıtlarının Denetlenmesi Hakkında Yönetmelikte tek bir husus ortasında fazlaca genel bir biçimde yazıldığını görürüz. Unsur 9 şu biçimdedir: ‘Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü, ulusal egemenlik, cumhuriyet, ulusal güvenlik, kamu düzeni, genel asayiş, kamu faydası, genel ahlak, genel sağlık açısından suç ve suça teşvik ögesini ihtiva eden, dış siyasete karşıt, ulusal kültür, örf ve adetlerimize uygun olmayan sinema, görüntü ve müzik yapıtlarının gösterilmesi ve icrasına müsaade verilmez’.
Zenginler-yoksullar hakkında ne çeşit örnekler var?
Ruken Öztürk: Çok sayıda karar var sınıfsal farkla güçlü olmak ya da fakir olmakla ya da parayla ilgili. Örneğin bir kalıp var, bir biçimde paranın zenginden alınıp fakirlere verilmesi daima itiraz sebebi oluyor.
‘Zenginlik ve fakirlik” kelamlarına sansür
1947’de Haydut Izdırabı isimli sinemada ‘soygunculuk suretiyle elde edilen paraların yoksul halka dağıtılması’ sahnelerinin çıkarılması istenirken 1972’de de Kadri Yurdatap’ın Ana’sında ‘Murat’ın ‘eşkıya olması ve zenginden alıp yoksula vermesinin’ çıkarılması’ isteniyor. Telli Turnam’da da birebir yıl yazılan kararda ‘Mehmet ve Sabah’ın Kamber Ağa’nın kervanını soyup yoksul köylülere dağıttığı sahnenin çıkarılması’” koşul olarak ileri sürülmüş. 1955’te yaşamımı Mahveden Kadın sinemasının sonucunda bir anne ‘oğluna mazisi hakkında bilgi verirken ‘baban yoksul olduğu için ona kaçtım’ üslubundaki konuşmaların’ çıkarılması, 1958’de Yaprak Dökümü’nde ‘Ali Rıza’nın kızına ‘ben artık yoksul oldum, babalık hakkımı kaybettim’ sözünün çıkarılması istenmiş. Rogelio Gonzales’in Yedi Dağın Haydudu sinemasıyla ilgili 1957 tarihindeki kararda ‘18. asırda Meksika’da sınıf farkları ötürüsı ile varlıklı zalimlerin yoksul halka yaptıkları zulümler ve yoksul halkın hürriyet ve aşktan yoksun edildiğ’ sözlerinin çıkarılması istenirken Beter isimli senaryoda 1958’de ‘fakirin yüzü soğuk olur’ sözünün çıkarılması ve birebir yıl Nejat Saydam’ın yazdığı Garip’le ilgili kararda ise ‘Zengin adam rolündeki Şakir’in mütecaviz hareketlerinin temelli bir şekilde tadil olunduktan daha sonra’ bir daha incelenmesi isteniyor. Civan Ali isimli senaryoda bayan ve erkek karakter içinde geçen ‘zenginlik ve fakirlik’ sözlerinin çıkarılması talep edilmiş. Suphi Kaner’in Aşk Arabası isimli senaryoda 1962’de ‘Suphi’nin söylediği: Lakin onun parası bütün kirleri örter cümlesiyle’, ‘Artık müsaade edin de muhitime döneyim cümlesinin de çıkarılması’ istenmiştir.
‘Namussuzlar milyonerlerdir’ lafına sansür
Ali Karadoğan: Sahara’da 1960 tarihindeki kararda “-‘kızın küçük çocuğun babasına meskenlerinde iken söylediği ben yoksulum siz zenginsiniz bir ortada yaşayamayız sözünün çıkarılması’; Bazıları Sıcak Sever’de/Some Like it Hot ‘Filmin içinde geçen Tony Curtis’in telefonda Marilyn Monroe’ya söylediği ‘Fakir halk katmanları bütün kazançlarını bize yatırırlar’ cümlesinin çıkarılması’ istenmiştir. bir daha Raj Kapoor’a ilişkin Dört Yüz Yirmi sineması için 1960’da yazılan kararda ‘Bombay’da namuslular sefalet çeker, namussuzlar milyonerdir’, ‘para için insanlık canavarlaşıyor’, ‘namus, haysiyet, şeref paraya satılıyor’ cümlelerinin çıkarılması istenmiştir. Tıpkı yazılan bir kararda da Karın Deşen Jak/Jack the Ripper için ‘filmde sınıf farkı, varlıklı ve yoksul halk sözlerinin kopyalarından da çıkarılması şartı ile halka gösterilmesinde bir mahzur olmadığı’ yazıyor. Koruyucu Şeytan’da da 1963’te ‘Fakir’ sözcüğünün ‘Zavallı’ diye değiştirilmesi isteniyor.
Güney’e sansür
1966’da yazılan kararda Yılmaz Güney’in Eşrefpaşalı’da Mıstık’ın söylediği: ‘Allah baba bitleri niçin icadetmiş?’ sözü ile Ayşe’nin buna cevaben söylediği: ‘Fakir kulları boş vakit içinderında kaşınıp, günah işlemesinler diye’ cümlesinin” çıkarılması istenmiştir. Ayrıyeten bir fazlaca kararda da dilenmek ya da dilencilik sansüre uğramıştır. Örneğin 1960’larda yazılan Büyük Yemin sinemasının sonucunda ‘Caminin önünde el açıp dilenen dilenciye ilişkin sahnenin’ çıkarılması istenmiştir.
Araştırmanızda kararları senelera ayırmışsınız. Bu tek parti periyodu ve Demokrat Parti devrini kapsayan kararlar var. Siyasal iktidarın değişmesinin izleri bu kararlarda görülüyor mu?
Ruken Öztürk: Kuşkusuz periyoda uygun anlatılar var, 1940’larda ya da 50’lerde yabancı ülkelerle bağlantılar, Türklükle ilgili kararlar, Naziler ya da Hitlerle ilgili farklı kararlar varken daha sonraki senelerda yoğunluğu azalabiliyor fakat bir yandan da genel olarak Türkiye’deki muhafazakar iktidarların sürekliliğini görmek mümkün, mesela 1940’larda da Türklük ve milliyetçi hislere ait karar var, 70’lerde de ‘Türkler yemektilk evvel ellerini yıkarlar’ diye biraz evvel aktardık, Otobüs sinemasına yönelik sansür var. Defterlerin başlangıcında da sonunda da nüanslar değişse de benzeri kararlar görülebiliyor. Komünizm korkusu üzere ideolojik siyasal münasebetler ya da en çok gözlenen cinsellik, müstehcenlik, sevişme sahneleri üzere hususlar her vakit var. Eşcinselliğe dair imalar giderek açık kararlara dönüşmüş 80’lerde…
İsmi sansüre uğrayan sinemalar var mı?
Ali Karadoğan: Çok sayıda yapıtın ismi eser sahibinin talebiyle değiştiriliyor lakin vakit zaman konseyin da dayatması olabiliyor. Birtakım kararlarda isim değişikliğinin kaynağını goremiyoruz yani eser sahibi mi istedi, heyet mu o denli istiyor bilmiyoruz. Birkaç örnek verelim. 1976’da yazılan bir kararda Şerif nazarann’in İki Arkadaş/Darbe isimli sineması için, konsey İki Arkadaş ismi yerine Darbe ismi ile gösterilmesi talebinin reddine çoğunlukla karar vermiş. 1985’te Abidik Gubidik isimli senaryonun ‘adının değiştirilmesi, argo isimlerin dışında Türkçe sözlerden oluşan bir isim verilmesi’ isteniyor. İki isim teklifiyle gelen yapıtların de denetlenmesinde kolaylık olsun diye tek isme indirilmesi isteniyor.
‘İdeolojik şiir olabilir’
Örneğin Aşk İksiri-İnsanları Seveceksin-Yaşamak Güzel Şey isimleriyle gelen bir senaryo için her bir üye farklı tercihini belirtmiş, karar olarak da eser sahibi hangisini istiyorsa onu kullanarak sinemaya çekmesine müsaade verilmiş. Safa Önal’a ilişkin Güneşe Gidenler’de ‘Senaryo isminin ideolojik mahiyetteki birtakım şiirlerle ilgisi olabileceği düşünülerek yeni bir isim getirilmesi’, birebir biçimde Direniş isimli senaryo için de yeni bir isim getirilmesi şartı ileri sürülmüş. Hatasız Kul Olmaz isimli senaryonun sonucunda da ‘Başka bir ismin getirilmesi’ isteniyor.
Zaman vakit erotik isimler de değiştirilmiştir. Piç Arkadaşım isimli ‘senaryonun isminin müstehcen olmayacak şekilde değiştirilmesi” talep ediliyor. Enseye Tokat-Masal Masal Matitas isimli senaryo için her iki isim de müstehcen bulunmuş, birebir biçimde Fırlamalar ismi de müstehcen olduğundan reddedilmiş.
‘Çanlar kimin için çalıyor’ sinemasına ret
Sansür kararlarında komünizmle ilgili sansür kararlarında iktidarların bu sistemden duydukları kaygıları gözleniyor mu?
Ali Karadoğan: olağan olarak bilhassa Sovyetler Birliği ya da Rusya ile ilgili hayli sayıda karar var. Absürd bir orak çekiç öyküsü var, yabancı sinemacılar hesap pusulasına orak çekiç işareti çizmişler diye bir tez ortaya atıyorlar. Komünizm korkusu, kaygısı daima var. Komünizm propagandası yaptığı için Çanlar Kimin İçin Çalıyor sineması reddediliyor 1940’ların sonunda. ‘Yurdumuza yabancı ve milletimiz için ziyanlı ideoloji mücadelelerinin propagandasının ihtilal sahnelerini ve hareketlerini tasvir etmekle ulusal seciyemiz ve hislerimize karşıt olan bu sinemanın bununla birlikte Amerikan komünist gönüllülerinin propagandasını yaptığı’ üzere münasebetlerle redediliyor. 70’lerde de çokça münasebet yazılıyor bu bahiste. Raj Kapoor’un Palyaço/Mera Naam Joker sinemasında ‘Lenin ve Rus bayrağının çıkarılması’ şartı yazılmış karara, karar tarihi 1982.
‘Bülent Ersoy’un başına gelenler örnek”
Darbelerin sansüre nasıl tesiri olmuş?
Ruken Öztürk: İşin ilginci ülke tarihi uzun müddet darbeler tarihi olduğu için bariz bir ayrım yok, normalleşilen bir devri pek gözlemleyemedik. Olağanlaşma olsa bu kadar ağır ya da bir yandan absürd sansür sonucu olmazdı. 12 Eylül’den birkaç gün evvel toplantı yapıyorlar, darbe oluyor, bir iki hafta orta veriliyor daha sonra çalışmaya kaldıkları yerden devam ediyorlar. Darbeden daha sonra Bülent Ersoy’un başına gelenler ve Acı Ekmek sinemasının uğradığı sansür de darbelerin tesirine, o zihniyete bir örnek olabilir.
’27 Mayıs savunuluyor’
Ali Karadoğan: Bu kararlardan Süper Durukan’a ilişkin Haramiler için ‘senaryonun, genel olarak 27 Mayıs 1960 ihtilalinden önceki siyasi iktidar mensuplarını ve yüksek mevkiler işgal eden askeri ve mülki devlet memurlarını ele almakta ve birçok yerlerde gerçeklere uymayan şekilde konuşturup canlandırılmaktadır. Senaryo, demokratik yolla kanunların himayesinde öncedence faaliyet göstermiş olanları tezyifkar sıfatlarla topyekûn kötüleyerek vatandaşlar içinde hasımlık ve intikam hisleri doğuracak yahut tahrik edecek mahiyette söz ve sahneleri ihtiva etmektedir. Direnme hakkını kullanarak 27 Mayıs 1960 ihtilalini yapan Milletimizin bütün fertlerinin kıvançta yazgıda ve tasada ortak bölünmez bir bütün halinde ulusal şuur ve prensipler etrafında topladığı ve yurdumuzun ulusal güvenlik ve huzura muhtaçlığı olduğu bir devrede ismi geçen senaryonun sinema haline intikalini’ yasaklıyorlar. Bu kararda 27 Mayıs’ın savunulduğunu görüyoruz.
Sansürden geçen ‘Karanlıkta Uyananlar’
Bu sansürlerin aşıldığı örnekler var mı?
Ruken Öztürk: Birfazlaca eser senaryo evresinden sinemaya kadar tekraren konseylerin önüne gelebiliyor, tekrar yine bedellendiriliyor, kimi vakit kurullardaki üyeler değişiyor, müzakere ediliyor. Kimi üyeler daha liberal, kimileri epeyce katı. kimi vakit çabucak ikinci denetlemede eser sansürü geçiyor, kimi vakit tekraren gidip geldiği oluyor. Örneğin Karanlıkta Uyananlar’dan kelam ettik, kaideli kabul ediliyor tekrar denetleniyor, sonunda sansürden geçiyor. Dinamik bir müddetç bu.
Filmleri sansürlenin genç nesillerin da tanıdığı oyuncu ve direktörler var mı? Örneğin Türkan Şoray, Cüneyt Arkın, Yılmaz Güney, Tarık Akan üzere isimlerin sinemaları sansürlenmiş mi?
Ali Karadoğan: Ekseriyetle karakter ismi değil oyuncu ismiyle anıyor sansür heyeti yapıtı anlatırken. Daha evvel Cüneyt Arkın sinemalarından kelam ettik mesela. Yavuz Özkan’ın Maden
‘Şoray’ın söylemiş olduği türküye sansür’
Sürtük sinemasında 1965 tarihindeki kararda jenerikte Türkan Şoray tarafınca söylenen ‘Mış Mış’ türküsünün çıkarılması, 1971’de Asrın hanımı’nda ‘Tarık’ın Türkan’a kumar oynamasına, öğrenmesine ön ayak olması sahnesinin çıkarılması ve Tarık’ın polis şerefine yakışacak şekilde hareket etmesi’, 1972’de Çile’de ‘Dağ konutunda depremdilk evvelden Türkan Şoray’ın bası örtülü olarak Allahtan ikisinin de birlikte ölmelerini yalvardığı sahnenin çıkarılması’ istenir.
‘Şoray’ın senaryosu da sansüre uğradı’
Türkan Şoray’ın senaryosunu yazdığı Bodrum Hakimi Masalı’nda 1975’deki kararda ‘hakim Mefaret’in asılma sahnesine yer verilmeyip, sanıkların mahkemesinde, hakim ve savcı tarafınca sadece öldürüldüğünün ‘öldürüldü’ denmesi şeklinde belirtilmesi’ istenmiştir, ki bu sineması Şoray yönetecektir. Yılmaz Güney de sansüre epey uğramış oyuncu, senarist, direktörlerden. Arkadaş için “Semra’nın söylediği ‘Sınıf açısından bak olaylara’ sözünün ve ‘Melike ile Azem içinde geçen konuşmaların tümünün’ çıkarılması isteniyor. Eşrefpaşalı’da bir karakterin söylemiş olduği ‘Çünkü Amerika bizim dostumuz’ ve ‘İngilizce bilmek, aklı başında her vatandaşımızın memleket borcudur, değil mi?’ kelamlarının çıkarılması isteniyor. Ağıt sinemasında ‘Doktor Hanım’ın Yılmaz Güney’in vücudundan kurşunu çıkarırken daima bir ağızdan şarkı söylenme sahnesinin çıkarılması’ da istenmiştir. Çok sayıda farklı konularda sansür var Güney’le ilgili. Sinemanın imaj kalitesiyle ilgili münasebetlerden sahnelerdeki müstehcenliğe kadar. Sinemanın eskimesi, yıpranmış görüntü ve sesi, gözleri bozacak şekilde çizik olduğu, sık sık kopukluklar olduğu üzere münasebetleri epeyce görüyoruz 80’lerde.
Ruken Öztürk: ‘Diskotekte güçlü çocuklarının yoksul olarak görünen veznedar rolündeki Cüneyt Arkın’la olan alay sahnesi ideolojik görüldüğünden çıkarılması’ İki Arkadaş/Darbe sinemasının 76 tarihindeki sonucunda yazıyor. Birfazlaca sinemasında de Cüneyt Arkın’ın şiddet sahnelerinin çıkarılması isteniyor.
Mavi Boncuk da sansüre uğramış
Mavi Boncuk sinemasına ilişkin kararda ‘Tarık Akan’ın Emel Sayın’a, Kemal Sunal’ı kastederek söylediği ‘Yalova da doğduğu için kaymakam diyoruz’ sözüne de itiraz edilmiştir. bir daha 70’lerde Çapkın Hırsız sinemasının sonucunda ‘Necla Nazır’ın nişanlısı polis şefinden ayrılmasının sebebi olarak polisin vatandaşlara işkence yaptığını belirten; otobüste Tarık Akan’ın gazete göstermesi üzerine polisleri ima ederek Necla Nazır’ın söylediği ‘onların da kız kardeşleri yok mu’ sözünün ve gazetede tefrika halinde çıkıp kesilmiş olan ‘ben bir işkenceci idim’ eski polis sözü ile gazete kuponlarını gösteren sahnenin, Tarık Akan’ın Necla Nazır’a nişanlısını ima ederek ‘sana uzanan elleri kanlı olacaktı’ cümlesinin’ çıkarılması isteniyor.
Sürü ‘Ulusun bütünlüğünü bozucu nitelikte’ bulunmuş
Ali Karadoğan: Yılmaz Güney’in yazdığı Zeki Ökten’in yönettiği Sürü sineması hakkında 1981’de çıkan kararla bitirelim, yoksa örnek hayli. ‘Filmin bütünüyle kamu düzeni ve genel ahlaka ters, ulusal bütünlüğü bozucu nitelikte olduğu’ saptanmış ve birfazlaca fıkraya dayanarak gösterilmesi yasaklanmıştır.