celikci
Active member
Rusya’da ihtilale karşı iktidarın sigortası: 1905 pogromları
Rusya’da tarihler 1905’i gösterdiğinde Ekim İhtilali’nin habercisi olan devrimci kalkışma yaşanır. Acı bir biçimde bastırılacak olan bu ayaklanma, 1917’nin tohumlarını ekmeyi başarır ve Çarlığı geri dönülmez bir yola sokar. Bu niçinle bugün sıkça ‘1917’nin provası’ olarak söylem edilir. Hatta Lenin, 1905 tecrübesinden bahsederken bir adım daha ileri götürerek ihtilalin yalnızca Rusya için değil milletlerarası açıdan da kıymetine dikkat çeker, “1905’e kadar insanlık proletaryanın nitekim büyük ve nitekim devrimci gayeler için dövüşmesi gerektiğinde, gücünü nasıl vahim büyüklüğe yükseltebildiğini ve yükseltebileceğini bilmiyordu” der.
Tüm bu yorumların yanı sıra 1905 ihtilaline bugün dönüp baktığımızda Ekim ihtilaline katkısı kadar yenilgisini konuşmak gerekir. Birebir devirde proletaryanın müthiş büyüklükteki gücünü ve kazanımlarını ezmek için oluşturulan karşı devrimci güçlere ve iktidar tarafınca yürütülen pogromlara rastlıyoruz. Rusya’nın o güne kadar gelmiş geçmiş en kanlı pogromu Odessa kentinde Musevilere karşı organize edildi, çarlık bu kandan beslenerek çürüyen iktidarını ayağa kaldırmaya çalıştı, süreksiz bir süreliğine de olsa ömrünü uzattı.
KARA YÜZLER SAHNEDE
Artık sineması biraz geri sarıp devri anlamaya çalışalım. Çar II. Nikolay için hezimetle sonuçlanacak Rus-Japon savaşı, ülkede büyük bir ekonomik meseleye yol açar. Karadeniz’in en kıymetli liman kentlerinden Odessa’da da bu yüzden işsizlik oranı artar. Bu sırada 1905 yılının birinci haftalarında Petersburg’da silahsız göstericilere ateş açılması ihtilalin de fitili oldukçatan yanmıştır. Kısa müddette militan bir grev dalgası ile sarsılacak ülke, ‘sovyet’ sözüyle de bu biçimdece tanışacaktır.
Petersburg ve Moskova’da olduğu üzere Odessa’da da 1905 çok sıcak geçmektedir. Yaz aylarında mürettebatının direğine kızıl bayrak çektiği ünlü Potemkin zırhlısının kentte oluşu kararı çatışmalar çıkar. daha sonrasında ordu güçlerinin limanı ablukaya almasıyla birlikte binlerce grevci, öğrenci ve devrimci asker ölür. Çok geçmeden ‘kentteki kaosa Musevilerin sebep olduğunu’ tez eden ne olduğu bilinmeyen broşürler dolaşmaya başlar. O broşürler Ekim ayında Odessa’da yaşanacak pogromun bir davetidir hem de.
Karşı devrimcilerin hazırlıkları sırf broşür yaymak üzere çarlık yanlıları için ‘düşük çaplı’ sayılabilecek prosedürler değildir. Grevci emekçilerin, köylülerin ve askerlerin karşısına sürmek üzere ‘Kara Yüzler’ olarak bilinen ve yeraltı dünyasıyla yakından bağlantılı çete örgütlenmesi, 1905 ayaklanmasını takiben ortaya çıkar. Bilhassa toprak sahipleri, kilise, polis ve küçük burjuvazinin dayanağını ardına alan ‘Kara Yüzler’ personel uğraşını boğmak için sıkça Yahudi düşmanlığını kışkırtmayı ihmal etmez. O denli ki bu şovenist kışkırtmalar yalnızca kimi suikastlar üzere çeşitli şiddet aksiyonları ile sonlu kalmaz. 1905 yılında örgütlenen bir fazlaca pogromda Kara Yüzlerin parmağı vardır.
POGROMA GİDEN YOL
Sonbahara yanlışsız grevin sönümlenmesiyle birlikte çarın karşı devrimci saldırısı da gecikmez. Nikolay’ın kontratağı onunla tıpkı mevkide bulunan bir fazlaca başka iktidar üzere çeteler aracılığı ile şovenizmi körüklemek olur. Ekim ayında Musevilere yönelik akla hayale gelmeyecek komplo tezleri ile büyük bir pogrom başlatır.
Nikolay’ın demokratik vaatlerle paylaştığı yeni bildirgesinden tam bir gün daha sonra Odessa’da en az 500 Yahudi müthiş bir biçimde katledilir. Odessa Pogromu, tarihte nazarance daha ‘spontane’ gelişen pogromların tersine iktidarın nasıl dikkatli bir biçimde planladığını gözler önüne serer. Ekseriyetle iktidarın karşısında kabul edilen Museviler, ülkenin ‘kutuplaşan’ ikliminde sivil ya da asker kimselerce gaye gösterilir.
Daha açık bir biçimde aktarmak gerekirse, 18 Ekim günü Odessa’da çarlık aksisi aksiyonlar doruk noktasına ulaşır, Nikolay’a ilişkin semboller ayaklar altına alınır. Buna karşı iktidarın güçleri ise karşı saldırısını daha ‘spesifik’ bir biçimde gerçekleştirmeye karar vererek ülkenin sorunu olarak Musevileri gaye gösterir ve Yahudi mahallesi Moldavanka’da çatışma başlar. Şiddet, -tıpkı Odessa’nın öteki yurttaşları gibi- sokakta olan kızıl bayraklı bir küme Yahudi’ye yönelir. Gerisi her yerde aşağı üst değişmeyen bir vahşiliktir, meskenler, iş yerleri, apartmanlar talan edilir.
Sonraki gün de şiddetin dozu düşmez, Kara Yüzler’in örgütlemesiyle Çar yanlısı ‘vatansever’ kalabalık küme limanda toplanır. Küme ellerinde çarın portreleri, lisanlarında “Kahrolsun Yahudiler”, “Onları dövmek gerek” sloganlarıyla katliam hazırlığını tamamlar. İktidar yanlısı kitleye ateş açılmasıyla birlikte işler düzgünce çığrından çıkar ve 22 Ekim’e kadar sürecek olan geniş çaplı bir pogrom yaşanır.
Bu sırada ordu ve polis güçleri ise müdahale etmeyi reddeder. Hatta Odessa’nın jandarma güçlerinin başındaki kişi, ‘pogromun sonlanması için gerekli gücün aktarılmadığını hatta bu bireyler polis güçlerinin önünden geçerken ‘hurra’ seslerinin karşılıklı olarak yükseldiğini’ itiraf eder. Pogrom bitmiş oldukten daha sonra ise yetkililer ‘olayın kurbanların kışkırtması kararı yaşandığını’ öne sürer. Hatta bazıları ‘Yahudilerin 1905 ihtilalindeki rolü’ ile yaşananları izah etmeye kalkar.
O dönemki pogromlarda tek kurbanı Museviler de değildir, periyodun ‘halklar hapishanesi’ Rusya üzere fazlaca uluslu ve çeşitli dini inançlara mesken sahipliği yapan bir ülkede gaye gösterilecek kitleler ve kışkırtılacak komplolardan bol bir şey yoktur! Örneğin Bakü’deki pogrom Çar düşmanlarını desteklemekle suçlanan Ortodoks olmayan Ermenilere hücumlarla şekillenir, altmış kişi canice katledilir.
İKTİDARIN BULDUĞU ‘niçinLER’
Can alıcı soru ise devrimci güçler ile karşı devrimcilerin karşılaştığı çatışma ortamında iktidarın niye ‘kaçış’ ya da ‘geri dönüş’ yolu olarak yeri geldiğinde namluyu Musevilere çevirmeyi tercih ettiğidir.
Pogrom yaşanmasındaki niçinleri daha düzgün anlayabilmek için Odessa’nın toplumsal, ekonomik ve siyasi hayatını özetlemek gerekirse mercek altına alalım: Öncelikle birçok liman kenti üzere etnik ve dini olarak pek renkli bir grafikle karşılaşıyoruz. Yunan, İtalyan, Yahudi, Rus, Ukraynalı… bir epeyce farklı kimlikte insanın yaşadığı bir kenttir burası. Ki bugünün Ukrayna’sı için de benzeri bir yorumu yapmak pek yanlış olmayacaktır.
bir daha birçok liman kenti üzere ticaretin ön planda olduğunu görüyoruz. Her ne kadar ‘anti semitizim hiç bir vakit olmadı’ manasına gelmese de farklılıklara bakılırsace hoşgörülü bir kent olduğunu söyleyebiliriz. olağan olarak 1800’lerde farklı vakit içinderda yaşanan daha küçük çaplı pogromları da unutmayarak.
İktidarın atılımıyla savaşın getirdiği yıkım ve işsizlik için direkt olmasa da Musevilerin suçlandığını görüyoruz. Üstelik bu fikrin gerektiğinde kullanılmak üzere Odessa pogromundan evvel yayılmaya başladığı dikkat çekiyor. tıpkı vakitte kentteki hatırı sayılır sayıda Yahudi’nin çarlık aykırısı şovlarda yer alması, iktidarın daha ‘rahatça’ maksat göstermesini kolaylaştırır. Anti semitizm kartı işte tam da bu biçimde bir anda Çar yanlıları tarafınca oyuna sürülür.
YAHUDİ-BOLŞEVİKLER MİTİ
Odessa Pogromu’nun tarihî olarak en değerli niçinlerinden biri ‘Yahudi Bolşevikler’ mitini ortaya çıkarıyor olmasıdır. Takibindeki senelerda Ekim İhtilali’ne ve daha sonrasında başlayan iç savaş senelerına kadar bu mit gitgide kuvvetlenir. Bolşeviklerin önder takımında Musevilerin olması, karşı devrimcilerin bu şovenist anlatısını güçlendirir.
Birebir mite farklı ülkelerde de rastlanmaya başlanacaktır. tıpkı vakitte birçok vakit birebir isimle… Örneğin 1919 yılında başarısızlıkla sonuçlanan Alman İhtilali sırasında gibisi bir komplo ortaya atılır. ondan sonrasında ‘Yahudilerin Bolşeviklerle yaptığı bu bilinmeyen ittifak miti’ Nazi Almanyasında iktidar aygıtının baş köşesine yerleşecektir.
olağan olarak her atılım üzere Odessa Pogromu’nu kışkırtmanın da birtakım tarihi sonuçları olur. İktidarın anti-semitizm ya da başka şovenist kışkırtmaları hangi anlarda ve nasıl yarattığını hayli açık bir biçimde görüyoruz. Devrimciler açısından iktidarın kapasitesini ve metotlarını öğrenmek, gelecek süreç için bir ders niteliğinde olur. 1917 yılında girişilen öteki şovenist propagandalara karşı devrimcilerin reaksiyonu bu sefer daha net olacaktır.
Kaynaklar:
1- POGROMS: ANTI-JEWISH VIOLENCE IN ÇAĞDAŞ RUSS IAN HISTORY – CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS
2- İhtilaller – Michael Löwy (Ayrıntı Yayınları)
ALINTIDIR
Rusya’da tarihler 1905’i gösterdiğinde Ekim İhtilali’nin habercisi olan devrimci kalkışma yaşanır. Acı bir biçimde bastırılacak olan bu ayaklanma, 1917’nin tohumlarını ekmeyi başarır ve Çarlığı geri dönülmez bir yola sokar. Bu niçinle bugün sıkça ‘1917’nin provası’ olarak söylem edilir. Hatta Lenin, 1905 tecrübesinden bahsederken bir adım daha ileri götürerek ihtilalin yalnızca Rusya için değil milletlerarası açıdan da kıymetine dikkat çeker, “1905’e kadar insanlık proletaryanın nitekim büyük ve nitekim devrimci gayeler için dövüşmesi gerektiğinde, gücünü nasıl vahim büyüklüğe yükseltebildiğini ve yükseltebileceğini bilmiyordu” der.
Tüm bu yorumların yanı sıra 1905 ihtilaline bugün dönüp baktığımızda Ekim ihtilaline katkısı kadar yenilgisini konuşmak gerekir. Birebir devirde proletaryanın müthiş büyüklükteki gücünü ve kazanımlarını ezmek için oluşturulan karşı devrimci güçlere ve iktidar tarafınca yürütülen pogromlara rastlıyoruz. Rusya’nın o güne kadar gelmiş geçmiş en kanlı pogromu Odessa kentinde Musevilere karşı organize edildi, çarlık bu kandan beslenerek çürüyen iktidarını ayağa kaldırmaya çalıştı, süreksiz bir süreliğine de olsa ömrünü uzattı.
KARA YÜZLER SAHNEDE
Artık sineması biraz geri sarıp devri anlamaya çalışalım. Çar II. Nikolay için hezimetle sonuçlanacak Rus-Japon savaşı, ülkede büyük bir ekonomik meseleye yol açar. Karadeniz’in en kıymetli liman kentlerinden Odessa’da da bu yüzden işsizlik oranı artar. Bu sırada 1905 yılının birinci haftalarında Petersburg’da silahsız göstericilere ateş açılması ihtilalin de fitili oldukçatan yanmıştır. Kısa müddette militan bir grev dalgası ile sarsılacak ülke, ‘sovyet’ sözüyle de bu biçimdece tanışacaktır.
Petersburg ve Moskova’da olduğu üzere Odessa’da da 1905 çok sıcak geçmektedir. Yaz aylarında mürettebatının direğine kızıl bayrak çektiği ünlü Potemkin zırhlısının kentte oluşu kararı çatışmalar çıkar. daha sonrasında ordu güçlerinin limanı ablukaya almasıyla birlikte binlerce grevci, öğrenci ve devrimci asker ölür. Çok geçmeden ‘kentteki kaosa Musevilerin sebep olduğunu’ tez eden ne olduğu bilinmeyen broşürler dolaşmaya başlar. O broşürler Ekim ayında Odessa’da yaşanacak pogromun bir davetidir hem de.
Karşı devrimcilerin hazırlıkları sırf broşür yaymak üzere çarlık yanlıları için ‘düşük çaplı’ sayılabilecek prosedürler değildir. Grevci emekçilerin, köylülerin ve askerlerin karşısına sürmek üzere ‘Kara Yüzler’ olarak bilinen ve yeraltı dünyasıyla yakından bağlantılı çete örgütlenmesi, 1905 ayaklanmasını takiben ortaya çıkar. Bilhassa toprak sahipleri, kilise, polis ve küçük burjuvazinin dayanağını ardına alan ‘Kara Yüzler’ personel uğraşını boğmak için sıkça Yahudi düşmanlığını kışkırtmayı ihmal etmez. O denli ki bu şovenist kışkırtmalar yalnızca kimi suikastlar üzere çeşitli şiddet aksiyonları ile sonlu kalmaz. 1905 yılında örgütlenen bir fazlaca pogromda Kara Yüzlerin parmağı vardır.
POGROMA GİDEN YOL
Sonbahara yanlışsız grevin sönümlenmesiyle birlikte çarın karşı devrimci saldırısı da gecikmez. Nikolay’ın kontratağı onunla tıpkı mevkide bulunan bir fazlaca başka iktidar üzere çeteler aracılığı ile şovenizmi körüklemek olur. Ekim ayında Musevilere yönelik akla hayale gelmeyecek komplo tezleri ile büyük bir pogrom başlatır.
Nikolay’ın demokratik vaatlerle paylaştığı yeni bildirgesinden tam bir gün daha sonra Odessa’da en az 500 Yahudi müthiş bir biçimde katledilir. Odessa Pogromu, tarihte nazarance daha ‘spontane’ gelişen pogromların tersine iktidarın nasıl dikkatli bir biçimde planladığını gözler önüne serer. Ekseriyetle iktidarın karşısında kabul edilen Museviler, ülkenin ‘kutuplaşan’ ikliminde sivil ya da asker kimselerce gaye gösterilir.
Daha açık bir biçimde aktarmak gerekirse, 18 Ekim günü Odessa’da çarlık aksisi aksiyonlar doruk noktasına ulaşır, Nikolay’a ilişkin semboller ayaklar altına alınır. Buna karşı iktidarın güçleri ise karşı saldırısını daha ‘spesifik’ bir biçimde gerçekleştirmeye karar vererek ülkenin sorunu olarak Musevileri gaye gösterir ve Yahudi mahallesi Moldavanka’da çatışma başlar. Şiddet, -tıpkı Odessa’nın öteki yurttaşları gibi- sokakta olan kızıl bayraklı bir küme Yahudi’ye yönelir. Gerisi her yerde aşağı üst değişmeyen bir vahşiliktir, meskenler, iş yerleri, apartmanlar talan edilir.
Sonraki gün de şiddetin dozu düşmez, Kara Yüzler’in örgütlemesiyle Çar yanlısı ‘vatansever’ kalabalık küme limanda toplanır. Küme ellerinde çarın portreleri, lisanlarında “Kahrolsun Yahudiler”, “Onları dövmek gerek” sloganlarıyla katliam hazırlığını tamamlar. İktidar yanlısı kitleye ateş açılmasıyla birlikte işler düzgünce çığrından çıkar ve 22 Ekim’e kadar sürecek olan geniş çaplı bir pogrom yaşanır.
Bu sırada ordu ve polis güçleri ise müdahale etmeyi reddeder. Hatta Odessa’nın jandarma güçlerinin başındaki kişi, ‘pogromun sonlanması için gerekli gücün aktarılmadığını hatta bu bireyler polis güçlerinin önünden geçerken ‘hurra’ seslerinin karşılıklı olarak yükseldiğini’ itiraf eder. Pogrom bitmiş oldukten daha sonra ise yetkililer ‘olayın kurbanların kışkırtması kararı yaşandığını’ öne sürer. Hatta bazıları ‘Yahudilerin 1905 ihtilalindeki rolü’ ile yaşananları izah etmeye kalkar.
O dönemki pogromlarda tek kurbanı Museviler de değildir, periyodun ‘halklar hapishanesi’ Rusya üzere fazlaca uluslu ve çeşitli dini inançlara mesken sahipliği yapan bir ülkede gaye gösterilecek kitleler ve kışkırtılacak komplolardan bol bir şey yoktur! Örneğin Bakü’deki pogrom Çar düşmanlarını desteklemekle suçlanan Ortodoks olmayan Ermenilere hücumlarla şekillenir, altmış kişi canice katledilir.
İKTİDARIN BULDUĞU ‘niçinLER’
Can alıcı soru ise devrimci güçler ile karşı devrimcilerin karşılaştığı çatışma ortamında iktidarın niye ‘kaçış’ ya da ‘geri dönüş’ yolu olarak yeri geldiğinde namluyu Musevilere çevirmeyi tercih ettiğidir.
Pogrom yaşanmasındaki niçinleri daha düzgün anlayabilmek için Odessa’nın toplumsal, ekonomik ve siyasi hayatını özetlemek gerekirse mercek altına alalım: Öncelikle birçok liman kenti üzere etnik ve dini olarak pek renkli bir grafikle karşılaşıyoruz. Yunan, İtalyan, Yahudi, Rus, Ukraynalı… bir epeyce farklı kimlikte insanın yaşadığı bir kenttir burası. Ki bugünün Ukrayna’sı için de benzeri bir yorumu yapmak pek yanlış olmayacaktır.
bir daha birçok liman kenti üzere ticaretin ön planda olduğunu görüyoruz. Her ne kadar ‘anti semitizim hiç bir vakit olmadı’ manasına gelmese de farklılıklara bakılırsace hoşgörülü bir kent olduğunu söyleyebiliriz. olağan olarak 1800’lerde farklı vakit içinderda yaşanan daha küçük çaplı pogromları da unutmayarak.
İktidarın atılımıyla savaşın getirdiği yıkım ve işsizlik için direkt olmasa da Musevilerin suçlandığını görüyoruz. Üstelik bu fikrin gerektiğinde kullanılmak üzere Odessa pogromundan evvel yayılmaya başladığı dikkat çekiyor. tıpkı vakitte kentteki hatırı sayılır sayıda Yahudi’nin çarlık aykırısı şovlarda yer alması, iktidarın daha ‘rahatça’ maksat göstermesini kolaylaştırır. Anti semitizm kartı işte tam da bu biçimde bir anda Çar yanlıları tarafınca oyuna sürülür.
YAHUDİ-BOLŞEVİKLER MİTİ
Odessa Pogromu’nun tarihî olarak en değerli niçinlerinden biri ‘Yahudi Bolşevikler’ mitini ortaya çıkarıyor olmasıdır. Takibindeki senelerda Ekim İhtilali’ne ve daha sonrasında başlayan iç savaş senelerına kadar bu mit gitgide kuvvetlenir. Bolşeviklerin önder takımında Musevilerin olması, karşı devrimcilerin bu şovenist anlatısını güçlendirir.
Birebir mite farklı ülkelerde de rastlanmaya başlanacaktır. tıpkı vakitte birçok vakit birebir isimle… Örneğin 1919 yılında başarısızlıkla sonuçlanan Alman İhtilali sırasında gibisi bir komplo ortaya atılır. ondan sonrasında ‘Yahudilerin Bolşeviklerle yaptığı bu bilinmeyen ittifak miti’ Nazi Almanyasında iktidar aygıtının baş köşesine yerleşecektir.
olağan olarak her atılım üzere Odessa Pogromu’nu kışkırtmanın da birtakım tarihi sonuçları olur. İktidarın anti-semitizm ya da başka şovenist kışkırtmaları hangi anlarda ve nasıl yarattığını hayli açık bir biçimde görüyoruz. Devrimciler açısından iktidarın kapasitesini ve metotlarını öğrenmek, gelecek süreç için bir ders niteliğinde olur. 1917 yılında girişilen öteki şovenist propagandalara karşı devrimcilerin reaksiyonu bu sefer daha net olacaktır.
Kaynaklar:
1- POGROMS: ANTI-JEWISH VIOLENCE IN ÇAĞDAŞ RUSS IAN HISTORY – CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS
2- İhtilaller – Michael Löwy (Ayrıntı Yayınları)
ALINTIDIR