celikci
Active member
Muharrir Faysal: Türkiye, Pakistan’ın Afganistan’da yaptığı kusurları Suriye’de yapmamalı
Taliban, ABD güçlerinin çekilmesiyle birlikte yaklaşık bir ay evvel Afganistan’da idaresi ele geçirdi. Afganistan’ın güney komşusu Pakistan’ın ise Taliban ile tarihî münasebetleri olduğu biliniyor. İslamabad idaresinin Afganistan ilgisi aslında fazlaca daha eskilere dayanıyor. O denli ki 1979’da Sovyetler Birliği, Afganistan idaresinin daveti üzerine ülkeye asker gönderdiği sırada, Pakistan gerek Soğuk Savaş’taki pozisyonu gerekse öznel durumu gereği oldukcatan buradaki cihatçılara yardım göndermeye başlamıştı. Mücahitlerin 1990’larda girdiği iç savaşta da taraf tutmaktan çekinmeyen Pakistan, elbet Afganistan problemindeki en kıymetli rollerden birine sahip.
Lakin tüm bu tarihin bedelini Pakistan halkının pek kuvvetli bir biçimde ödemek zorunda kaldığı bir gerçek. Ülkenin yıllar boyunca beslediği ve yakın bağlar kurduğu kümeler yeri geldiğinde namlunun istikametini Pakistan’a doğrulttu. İslamabad, bugün hâlâ Afganistan siyasetinde Taliban ile münasebetler kurarak aktif bir rol oynama niyetinde. Geçtiğimiz günlerde Pakistan istihbarat şefinin Kabil’i ziyaret etmesi ve akabinde kentte Pakistan aksisi düzenlenen şovlar bunun sıradan ve şimdiki bir göstergesi.
Biz de Pakistan’ın bölgedeki siyasetini hangi temeller üzerine kurduğunu, bu motivasyonların temellerini ve tesirlerini konuşmak üzere Pakistan gazetesi The Friday Times gazetesi müellifi Ziyad Faysal ile konuştuk. Faysal, Pakistan’ın Afganistan siyaseti ile Türkiye’nin Suriye siyaseti içinde büyük bir benzerlik olduğunun altını çizdi. Pakistanlı müellif, ülkesindeki solun tüm bu siyasete karşı tavrının dünden bugüne nasıl olduğunu ve günümüzde Pakistan’da yabancı aykırılığının nasıl artmaya başladığını anlattı.
‘PAKİSTAN-AFGANİSTAN MÜNASEBETLERİ BİR DOSTLUK ÖYKÜSÜ DEĞİL’
Afganistan’daki krizin tarihine baktığımızda komşu Pakistan’ın pek değerli bir rolü olduğunu görüyoruz. Bazıları dini ilgileri bazıları ise Pakistan’daki Peştun nüfusu vurguluyor. Siz yakın geçmişe baktığınız vakit Pakistan’ın aldığı pozisyonları nasıl değerlendiriyorsunuz? Bu pozisyonu nasıl tanımlayabilirsiniz?
Pakistan’ın yöneticileri, ülkelerini ‘sert mahallede güvenlik arayan bir ülke’ olarak gördüklerini gizlemiyorlar. Uzun vakitten beri var olan bir zihniyet bu. Hem Pakistan birebir vakitte Afganistan her ikisi de fazlaca etnikli devletler. Her biri ötekini -en azından kısmen- kendi etnik-ulusal sıkıntısının merceğinden görüyor. Bu da sonun her iki yakasında karşımıza çıkan Peştun halkı üzerinde kesişiyor.
İngiliz sömürgecileri tarafınca Durand Sınırı’nda kurulan bu iki ülke içindeki hudut, bugün bir yüzyılı aşkın bir tarihe sahip bulunmasına rağmen sert bir hudut değil. Her iki taraf da kimi çıkarları bu sonun ötesine taşımakta kendini haklı görüyor. Ve her biri ötekini ‘kendi işlerine gereksiz yere karışan biri’ olarak görüyor. Pakistan hududu anlaşılmış bir hudut olarak görse de, çeşitli Afgan idareleri vakit zaman bunu ‘hemen çabucak üzerinde mutabakata varılmamış, uyuşmazlıklara sebep olan bir sınır’ olarak ele aldı. Bu, Pakistan tarihli çeşitli yöneticilerinin Afgan egemenlik tezlerini ‘meydan okuma’ olarak görmesi manasına geliyordu. Her ülke, kendi çıkarlarına uygun gördüğü başka taraftaki ögeleri da bünyesine katmaya ve desteklemeye çalışmıştır. İki ülke içindeki tarih, bir dostluk hikayesi olmamıştır.
bahsetmiş olduğumiz karmaşık duruma bir de -görünürde sonsuza kadar sürecek olan- Hindistan ve Pakistan içindeki stratejik rekabeti ekleyin. Doğu sonundaki sayısal ve ekonomik olarak üstün bir rakibin tehdidi niçiniyle, Pakistan’ın siyaset belirleyicileri, Afganistan’ın Hindistan ile birebir eksene girmesi durumunda hem doğuda birebir vakitte batıda düşman hudutlarla -hatta tahminen iki cepheli çatışmalarla- karşı karşıya kalabileceklerine dair daima kaygıyla hareket ediyor.
Pakistan yöneticilerinin Afganistan’ı ‘güvenlik arayışı’ merceğinden görmesi bundan kaynaklanıyor. Buna Pakistan’ın Afganistan konusundaki gerçekçi ‘realpolitik’ açısı diyelim.
‘CİHATÇILAR ASLANLAŞTIRILDI’
İşin bir de ideolojik boyutu olduğu kanısındayım. Pan-İslamcı ve siyasal İslamcı eğilimler 1970 sonlarından itibaren Pakistan’da güçlendi, bilhassa de Afganistan’daki ‘cihat’ esnasında ve daha sonrasında. Bu yüzden Pakistan’ın Afganistan’daki İslamcılara ideolojik bir yakınlığı; seküler Afgan milliyetçilerine karşı ise derin bir kuşkusu olduğunu düşünüyorum. Siyaset belirleyicilerimizin Afganistan hakkındaki görüşlerini katı bir ‘realpolitik’ olarak sunmaktan hoşlandıklarını fark ettim. Fakat birebir pozisyonun ne kadar ideolojik de olduğunu hafifçee alıyorlar!
Dahası, sağ kanat İslamcı entelijansiya ve ‘kamu’ görüşüne baktığınızda tartışmanın köküne kadar ideolojik olduğunu görüyorsunuz. Afgan Cihadı sırasında Afganistan’daki İslamcılar ‘aslanlaştırıldı’: Hatta ‘Durand Çizgisi’nin başka tarafındaki Allahsız, Hint yanlısı ve seküler milliyetçilere karşı bir siper olan kutsal (belki ‘soylu vahşi’ karaktere sahip) kutsal savaşçılar’ olarak lanse edildi. Bu, buradaki pek standart sayabileceğimiz bir sağcı görüş.
Tüm bunların, realpolitik ve ideolojik tarafın ABD’nin Afganistan’daki uzun askeri felaketini nasıl beslediğini iddia edebilirsiniz. ABD’nin bölgeden çekilişi Pakistan’da ‘bir öbür muhteşem gücün yiğit İslamcı gerillaların (bu sefer Taliban’ın) katkısıyla Afganistan’da yeniliş hikayesi’ olarak sunuluyor. İktidar koridorlarında temkinli notlar alanlar olsa da bunlar genel gurur ve coşku seli altında boğuluyor. Beşerler size “Hindistan Afganistan’da yenildi” diyeceklerdir. Pakistan idaresinin koridorlarında ve kamuoyundaki haletiruhiye bu biçimde. Seküler eğilimli Peştun milliyetçileri tüm bu anlatıya karşı çıkıyor lakin onların gücü hayli vakit evvel İslamcılar tarafınca kesildi. Baskın anlatıya karşı tesirli bir meydan okumayı yükseltselerdi şaşırırdım.
‘İSLAMCI KÜMELER YÖNETİCİ SEÇKİNE MEYDAN OKUMALARI ÖNLEMEK İÇİN KULLANILDI’
Sovyetler Birliği’nin Afganistan’daki savaşında ve öncesinde, Pakistan’ın açıkça cihatçıları desteklediği bir sır değil. Hatta daha sonrasında dahi pek ‘aşırılıkçı’ sayabileceğimiz İslamcı kümelere yardım etti. Bu dayanağın Pakistan’a çabucak sonrasındaki devirde faturası ne oldu? Pakistan halkı bu tavırdan etkilendi mi?
Az evvel konuştuğumuz üzere Pakistan’ın Afgan ‘cihadındaki’ rolü realpolitik ve ideolojik boyutta dayanıyordu. Dahası, Sovyetler Afganistan’a girdiği tarih itibariyle Pakistan’ın askeri rejimleri esasen ABD ve antikomünist gayretler için -Türkiye’nin Soğuk Savaş’taki pozisyonuna fazlaca misal bir biçimde ‘cephe çizgisi ülkesi’ olma konusunda bir yerleşik bir pozisyon inşa etmişti. .
Fakat şüphesiz Sovyet güçlerine kan kaybettirmede muvaffakiyet, sonrasındasındaki devirde başlayan mücahitlerin iç savaşında şu ya da bu tarafa mavi boncuk dağıtma, mücahitleri bir kenara atmak için Taliban’ı destekleme, ABD’nin terörle çaba müttefiki bulunmasına karşın Taliban’la yakın bağları müdafaa… tüm bunlar Pakistan siyasetine ve toplumuna fazlaca büyük bir bedele mal oldu.
Bunun en makûs yanı, muhtemelen Pakistan’da Afganistan, İran ve öbür yerlerdeki hadiselerden yürek alan silahlı ve ısrarcı İslamcı kümelerin büyümesidir. Bu kümeler çoklukla Pakistan’ın siyasi yöneticileri ve güvenlik aygıtı tarafınca siyasi ve toplumsal mühendislik gayretlerinde kullanıldı: Yönetici seçkine karşı siyasi meydan okumaların ortaya çıkmasını önlemek için kullanıldılar. Ve bu kümelerin kendi hayatları var, her vakit kendilerine söyleneni yapmazlar. bir daha de görünüşe bakılırsa hâlâ beğenilen görülecek ve hatta beslenecek kadar faydalılar.
‘PAKİSTAN’DA KARANLIK GÖRÜŞLERİ İÇİN TABAN BULDULAR’
Dini aşırılıktaki yükseliş, demokrasi, ilerleme, bayan hakları, azınlıkların güvenliği ve genel istikrar kavramlarımıza cepheden bir hücum manasına geliyor. Dini militanlık, Pakistan Talibanı bu ülkeye saldırgan bir savaş başlatmasıyla birlikte doruk noktasına ulaştı. Nihayetinde işgal ettikleri bölgelerden püskürtülseler de yok olup gitmiş değiller. Üstelik dahası, bu toplumda hayli büyük yaralar bıraktılar.
Daha da berbatı, Pakistan yalnızca etnik olarak çeşitli değil, bununla birlikte Sünni ve Şii Müslümanlar içinde bariz mezhepsel bölünmelere de sahip. Buradaki çeşitli İslamcı hareketler ve silahlı kümeler, mezhepler ortası ahenk üzerinde vahim bir tesir yarattı. Şu anda, bilhassa Şii Müslümanları gaye alan, en az otuz yıldır devam eden zehirli mezhepçi telaffuzlara ve şiddetli militan akınlara sahibiz. Bu, bugün gerçekliğimizin devam eden trajik bir tarafıdır.
Artık ise yöneticilerimiz bu şiddetin her vakit yalnızca ‘yabancı sermaye’ kaynaklı olduğunu ve Pakistan toplumuyla ‘asgari seviyede ilgili olduğunu’ ya da ‘hiç alakası olmadığını’ vurgulamaya çalışıyorlar. Dünyamızdaki ülkelerin iç müşahede yapması yaygın değildir. Lakin gerçek şu ki, onları kim finanse ederse etsin, bu beşerler Pakistan’da karanlık dünya görüşleri için verimli bir taban buldular. Sovyet-Afgan çatışması sırasında ve daha sonrasında alınan kararlar için ödediğimiz bedel budur.
Doğal olarak, muazzam bir ekonomik maliyet de oldu: yalnızca terörizm ve çatışmalardan kaynaklanan ziyanlar açısından değil, hem de son yirmi yılın genel istikrarsızlığı niçiniyle kaçırılan ekonomik fırsatlar açısından da.
‘PAKİSTAN SOLU, ÜLKE DIŞ SİYASETİNİ TENKİTTEN GERİ DURMADI’
Biraz Pakistan solunun tavrına değinmek gerekirse, ülkede sol-sosyalist hareketin Afganistan dışpolitikasından etkilendiğini söyleyebilir misiniz? Bahis özelinde genel itibariyle ülkenin dini-ideolojik ya da milliyetçi tavra sol nasıl bir reaksiyon verdi?
Standart sosyalist Sol tavır, hükümran sınıfların tüm bu siyasetlerini ağır bir biçimde sorgulamak olmuştur. Buradaki sol, ABD’nin rolünden emperyalist, yıkıcı ve sorumsuz olarak bahsediyor. Ancak bununla birlikte on yıllar boyunca Pakistan yöneticilerini ulusal sorun, dini sorun vb. konularda attıkları adımlar hakkında eleştirmekten geri durmuyor. Üstelik Pakistan solu tüm bunları, hesap vermeyen seçkinlerin kendi çıkarlarını muhafaza gayretini kolay insanların ödediği bedelden başka görme eğiliminde.
Ve fizikî ve ekonomik güvensizlik ortamının -kadınlar ve azınlıklardan daha sonra- en çok fakirleri ve işçi kitleleri vurduğu katiyetle gerçek. Ne de olsa benimsenen siyaset kararlarını fiilen yapan beşerler, kendilerini en makus tesirlerden izole etme bahtına sahip. Bu, nispeten küçük ve çoğunlukla kuşatılmış Pakistan Solunun on yıllar boyunca işaret ettiği bir şeydir. Sol, tenkitleri ve bir alternatifi inşa etme uğraşları içerisindeyken ağır bir bedel ödedi. Solcular, türlü rejim ve onların dini sağ kanat sözcüleri tarafınca ‘vatan hainliği yapmak’, ‘yabancıların ajanlığını üstlenmek’ ve ‘yeterince Müslüman olmak’ üzere ithamlarla akına uğradı.
Pakistan’ın Afganistan siyasetine yönelik dengeli bir sol eleştirisi mevcut ve bence bu, yöneticiler ve siyaset yapıcıların bile dikkat etmesi gereken kıymetli noktalara işaret ediyor. Fakat olağan olarak, dinlemeleri pek mümkün değil. Onlar için tehlikede olan epey fazla zenginlik ve güç var.
Genel olarak sol tavır, Afganistan ile barışçıl ve müdahaleci olmayan bağlantılar kurulması üzerine tartışma tarafında olmuştur. bir epey solcu, Pakistan’daki marjinalleştirilmiş etnik-ulusal kümelere farklı düzeylerde sempati duyduğunu da tabir etti. Örneğin, Pakistan’ın Afganistan’a yönelik siyasetinin bedelinin büyük bir çoğunluğunu Peştun halkının ösöylemiş olduğine dikkat çektiler.
Lakin Pakistan’ın kuvvetli ve sorumsuz seçkinleri daha da sağcı otoriterliğe gerçek dönüş yaptığı için, bilhassa 2017’den beri daha fazla sansür ile karşı karşıyayız. Sol perspektif, toplumsal tartışmamız için hayati değer taşıyor, buna karşın bilhassa sansürün ve baskının da gaye tahtasında duruyor.
Bu, genel olarak ilericiler için güç bir vakittir. Pakistan Solunun saflarında epeyce mert ve onurlu beşerler var ancak tarihin sırtınıza yüklediği bu kadar tartısına karşı ne yapabilirler ki? Onlarla konuştuğunuzda ümitsizliği ve melankoliyi çok somut bir biçimde hissedebilirsiniz.
‘TÜRKİYE’NİN SURİYE’DEKİ GERİ TEPMEN KAÇMASI OLANAKSIZ’
Kimi uzmanlar tarihi olarak Pakistan’ın Afganistan siyasetini kurarken oynadığı rolü, Türkiye-Suriye örneği ile benzeştiriyor. Bazıları Türkiye’nin, Pakistan’ın Taliban üzere örgütlerle kurduğu tarihî ilgisi kararında yaşadıklarını Suriye’de yaşayabileceğini söylüyor. Siz bu iki örnek içinde benzerlikler görüyor musunuz?
Evet, Suriye’nin kuzeyindeki çatışmalar tırmandığında benim de aklıma tıpkı örnek geldi. Bu doğrultuda bence Türkiyeli kardeşlerimizin temkinli olması gereken iki yer var.
Birincisi jeopolitik açı. Görünüşe nazaran Türkiye, stratejik varlık olarak İslamcı milisleri yerleştirmeye her zamankinden daha istekli. Siyaset yapıcılar Pakistan’ın Afganistan’a yaklaşımını belirleyenlere benzeri kaygılar tarafınca yönlendiriliyor üzere görünüyor. ötürüsıyla, Türkiye’nin kendi ortasında etnik-ulusal meseleyle ilgili kaygıları olduğunu, ayrıyeten Kuzey Suriye ve ötesine müdahale için güvenlik temelli bir argüman olduğunu görüyoruz. Şöyle söz edeyim: Tüm bunların yaratacağı geri tepmeden kaçmak olanaksızdır. Aslında, Türkiye halihazırda o geri tepme anının içerisinde tahminen de. Elbet ki bu yansıma şu anda Pakistan’daki kadar ağır olmayabilir, lakin vakit verildiğinde bu şeyler yakışıksız hallerde gelişiyor.
İkincisi, Türkiye toplumunun ve kimliğinin bir bakış açısı var. Pakistan’da, Türkiye topluğunun seküler tabiatının ehemmiyetinin gittikçe azalmakta olduğuna hatta tahminen sinemanın geriye sarılmaya başlandığına dair yaygın bir görüş var (öyle ki bu, sağ kanat İslamcılarımız tarafınca coşkuyla kutlanıyor). Artık Türkiye, kendi toplumunu Suriye’de yaptığı tercihlerden yalıtamaz. Bir ülke kapı komşusundaki dini-militan müttefiklerle kendini maceraya karıştırıyorsa şayet, kendi toplumunun etkilenişi yalnızca ‘doğal’ olarak karşılanabilir.
Suriye’deki siyaset, Türkiye’de halihazırda sürmekte olan süreçleri beslemeseydi nitekim şaşırırdım -ve bu tam zıddı de geçerlidir.
Benim naçizane fikrime bakılırsa, Türkiye siyaset yapıcıları, entelijansiyası ve tüm kısımlarıyla Türkiye halkı Suriye siyaseti hakkında düşünülürken Pakistan’ın tecrübesini dikkate almalı. Pakistan’da birden fazla vakit siyaset yapıcıların her şeyi ‘yönetebileceklerini’ düşündüklerini görüyoruz. Çoğunlukla yanılıyorlar. Bir gün bir kişi tesir alanını genişletmek için oynan stratejik oyun oynar. Lakin daha farkına varmadan yaptığınız evvelki siyasi tercihlerin esiri olur.
Umarım ülke olarak Türkiye’nin ve şahane, türlü halkının gelecekte bu biçimde bir durumdan kaçınma imkanı olur.
Bugün başta Afganistan’ı terk edenler olmak üzere yaşandığı söylenen göç dalgası Türkiye’de şovenizmi gitgide daha şiddetli bir biçimde körüklüyor. Son periyotta Afganistan’dan kaçan bir fazlaca kişinin sığındığı komşu Pakistan kamuoyunda yabancı düşmanı bir tutum var mı? Yoksa beşerler yaşanan krizde Pakistan’ın rolünü konuşuyorlar mı?
Ne yazık ki yabancı düşmanlığı giderek daha fazla arttığı bir dünyada yaşıyoruz ve Türkiye’den trajik, tasa verici haberler geliyor. Evet, biz de Pakistan’da, Afgan mültecilere yönelik yabancı aykırısı yaklaşımın artışına tanıklık ediyoruz. Her vakit bu durum bu biçimde değildi, bence yabancı düşmanlığı yaklaşık olarak son on yılda tam manasıyla ete kemiğe büründü.
Pakistan, 1980’ler ve 90’lar boyunca fazlaca sayıda Afgan mülteciye mesken sahipliği yaptı. 1990’larda bu sayı 3-4 milyona ulaştı. Afganistan’dan mülteci olarak gelenlerin birden fazla geri dönmüş olsa bile, hâlâ büyük bir nüfusa sahibiz. Birçoğu Pakistan’da doğdu ve bu ülkede derin kökler saldı. Daha evvelce, telaşların sırf bu kadar epeyce mülteciye konut sahipliği yapmanın ekonomik ve toplumsal maliyetleriyle ilgili olduğunu düşünüyorum. Ve bu cins tasalar şüphesiz anlaşılabilir. Pakistan hiç de varlıklı bir ülke değil.
Ve Afganistan siyasetiyle ilgili tüm problemlere karşın, Pakistan’ın kapılarını savaştan yılmış milyonlarca Afgan’a açtığı da inkar edilemez. Bu hafifçee alınabilecek bir sorun değil.
Fakat son on yılda, bir çeşit tezli Pakistan milliyetçiliği oluştukça ve takınılan tavırlar sertleştikçe, bilhassa kentlerde yabancı düşmanı hallere rastlamak kolaylaştı. Afganlar olumsuz özellikler yapıştırıldı, kimileri ‘suç’ yahut ‘terörizm’ ile ilişkilendirildi.
Ne yazık ki, burada biroldukca sağcı milliyetçi tarafınca Afganlara türlü türlü iftira atılıyor, ‘nankör’ oldukları söyleniyor ve Afganların Pakistan’ın misafirperverliğine düşmanlıkla karşılık verdiği işaret ediliyor. Bahtımızın -sadece bugün değil, epeyce eski vakit içindera uzanan bir geçmiş vasıtasıyla- Afgan halkıyla ne kadar derinden iç içe geçtiği göz önüne alındığında bu yabancı düşmanlığı, kentli Pakistanlıların sahip olduğu berbat ve bedelsiz bir his.
Keşke Pakistan’daki tartışma, ortamı en azından iki ülkenin de ülkü bir komşu olmadığını kabul edecek kadar açık olsaydı; Pakistan’ın iki ülke içinde daha büyük, daha kuvvetli olduğunu ve ötürüsıyla bölgenin döndüğü taraf konusunda daha büyük sorumluluk taşıdığını kabul etmek gerekir. Ve en kıymetlisi bu çeşit yabancı düşmanlığının, Pakistanlıların gurur duydukları Müslüman kardeşlik ve misafirperverlik prensiplerine terstir.
ALINTIDIR
Taliban, ABD güçlerinin çekilmesiyle birlikte yaklaşık bir ay evvel Afganistan’da idaresi ele geçirdi. Afganistan’ın güney komşusu Pakistan’ın ise Taliban ile tarihî münasebetleri olduğu biliniyor. İslamabad idaresinin Afganistan ilgisi aslında fazlaca daha eskilere dayanıyor. O denli ki 1979’da Sovyetler Birliği, Afganistan idaresinin daveti üzerine ülkeye asker gönderdiği sırada, Pakistan gerek Soğuk Savaş’taki pozisyonu gerekse öznel durumu gereği oldukcatan buradaki cihatçılara yardım göndermeye başlamıştı. Mücahitlerin 1990’larda girdiği iç savaşta da taraf tutmaktan çekinmeyen Pakistan, elbet Afganistan problemindeki en kıymetli rollerden birine sahip.
Lakin tüm bu tarihin bedelini Pakistan halkının pek kuvvetli bir biçimde ödemek zorunda kaldığı bir gerçek. Ülkenin yıllar boyunca beslediği ve yakın bağlar kurduğu kümeler yeri geldiğinde namlunun istikametini Pakistan’a doğrulttu. İslamabad, bugün hâlâ Afganistan siyasetinde Taliban ile münasebetler kurarak aktif bir rol oynama niyetinde. Geçtiğimiz günlerde Pakistan istihbarat şefinin Kabil’i ziyaret etmesi ve akabinde kentte Pakistan aksisi düzenlenen şovlar bunun sıradan ve şimdiki bir göstergesi.
Biz de Pakistan’ın bölgedeki siyasetini hangi temeller üzerine kurduğunu, bu motivasyonların temellerini ve tesirlerini konuşmak üzere Pakistan gazetesi The Friday Times gazetesi müellifi Ziyad Faysal ile konuştuk. Faysal, Pakistan’ın Afganistan siyaseti ile Türkiye’nin Suriye siyaseti içinde büyük bir benzerlik olduğunun altını çizdi. Pakistanlı müellif, ülkesindeki solun tüm bu siyasete karşı tavrının dünden bugüne nasıl olduğunu ve günümüzde Pakistan’da yabancı aykırılığının nasıl artmaya başladığını anlattı.
‘PAKİSTAN-AFGANİSTAN MÜNASEBETLERİ BİR DOSTLUK ÖYKÜSÜ DEĞİL’
Afganistan’daki krizin tarihine baktığımızda komşu Pakistan’ın pek değerli bir rolü olduğunu görüyoruz. Bazıları dini ilgileri bazıları ise Pakistan’daki Peştun nüfusu vurguluyor. Siz yakın geçmişe baktığınız vakit Pakistan’ın aldığı pozisyonları nasıl değerlendiriyorsunuz? Bu pozisyonu nasıl tanımlayabilirsiniz?
Pakistan’ın yöneticileri, ülkelerini ‘sert mahallede güvenlik arayan bir ülke’ olarak gördüklerini gizlemiyorlar. Uzun vakitten beri var olan bir zihniyet bu. Hem Pakistan birebir vakitte Afganistan her ikisi de fazlaca etnikli devletler. Her biri ötekini -en azından kısmen- kendi etnik-ulusal sıkıntısının merceğinden görüyor. Bu da sonun her iki yakasında karşımıza çıkan Peştun halkı üzerinde kesişiyor.
İngiliz sömürgecileri tarafınca Durand Sınırı’nda kurulan bu iki ülke içindeki hudut, bugün bir yüzyılı aşkın bir tarihe sahip bulunmasına rağmen sert bir hudut değil. Her iki taraf da kimi çıkarları bu sonun ötesine taşımakta kendini haklı görüyor. Ve her biri ötekini ‘kendi işlerine gereksiz yere karışan biri’ olarak görüyor. Pakistan hududu anlaşılmış bir hudut olarak görse de, çeşitli Afgan idareleri vakit zaman bunu ‘hemen çabucak üzerinde mutabakata varılmamış, uyuşmazlıklara sebep olan bir sınır’ olarak ele aldı. Bu, Pakistan tarihli çeşitli yöneticilerinin Afgan egemenlik tezlerini ‘meydan okuma’ olarak görmesi manasına geliyordu. Her ülke, kendi çıkarlarına uygun gördüğü başka taraftaki ögeleri da bünyesine katmaya ve desteklemeye çalışmıştır. İki ülke içindeki tarih, bir dostluk hikayesi olmamıştır.
bahsetmiş olduğumiz karmaşık duruma bir de -görünürde sonsuza kadar sürecek olan- Hindistan ve Pakistan içindeki stratejik rekabeti ekleyin. Doğu sonundaki sayısal ve ekonomik olarak üstün bir rakibin tehdidi niçiniyle, Pakistan’ın siyaset belirleyicileri, Afganistan’ın Hindistan ile birebir eksene girmesi durumunda hem doğuda birebir vakitte batıda düşman hudutlarla -hatta tahminen iki cepheli çatışmalarla- karşı karşıya kalabileceklerine dair daima kaygıyla hareket ediyor.
Pakistan yöneticilerinin Afganistan’ı ‘güvenlik arayışı’ merceğinden görmesi bundan kaynaklanıyor. Buna Pakistan’ın Afganistan konusundaki gerçekçi ‘realpolitik’ açısı diyelim.
‘CİHATÇILAR ASLANLAŞTIRILDI’
İşin bir de ideolojik boyutu olduğu kanısındayım. Pan-İslamcı ve siyasal İslamcı eğilimler 1970 sonlarından itibaren Pakistan’da güçlendi, bilhassa de Afganistan’daki ‘cihat’ esnasında ve daha sonrasında. Bu yüzden Pakistan’ın Afganistan’daki İslamcılara ideolojik bir yakınlığı; seküler Afgan milliyetçilerine karşı ise derin bir kuşkusu olduğunu düşünüyorum. Siyaset belirleyicilerimizin Afganistan hakkındaki görüşlerini katı bir ‘realpolitik’ olarak sunmaktan hoşlandıklarını fark ettim. Fakat birebir pozisyonun ne kadar ideolojik de olduğunu hafifçee alıyorlar!
Dahası, sağ kanat İslamcı entelijansiya ve ‘kamu’ görüşüne baktığınızda tartışmanın köküne kadar ideolojik olduğunu görüyorsunuz. Afgan Cihadı sırasında Afganistan’daki İslamcılar ‘aslanlaştırıldı’: Hatta ‘Durand Çizgisi’nin başka tarafındaki Allahsız, Hint yanlısı ve seküler milliyetçilere karşı bir siper olan kutsal (belki ‘soylu vahşi’ karaktere sahip) kutsal savaşçılar’ olarak lanse edildi. Bu, buradaki pek standart sayabileceğimiz bir sağcı görüş.
Tüm bunların, realpolitik ve ideolojik tarafın ABD’nin Afganistan’daki uzun askeri felaketini nasıl beslediğini iddia edebilirsiniz. ABD’nin bölgeden çekilişi Pakistan’da ‘bir öbür muhteşem gücün yiğit İslamcı gerillaların (bu sefer Taliban’ın) katkısıyla Afganistan’da yeniliş hikayesi’ olarak sunuluyor. İktidar koridorlarında temkinli notlar alanlar olsa da bunlar genel gurur ve coşku seli altında boğuluyor. Beşerler size “Hindistan Afganistan’da yenildi” diyeceklerdir. Pakistan idaresinin koridorlarında ve kamuoyundaki haletiruhiye bu biçimde. Seküler eğilimli Peştun milliyetçileri tüm bu anlatıya karşı çıkıyor lakin onların gücü hayli vakit evvel İslamcılar tarafınca kesildi. Baskın anlatıya karşı tesirli bir meydan okumayı yükseltselerdi şaşırırdım.
‘İSLAMCI KÜMELER YÖNETİCİ SEÇKİNE MEYDAN OKUMALARI ÖNLEMEK İÇİN KULLANILDI’
Sovyetler Birliği’nin Afganistan’daki savaşında ve öncesinde, Pakistan’ın açıkça cihatçıları desteklediği bir sır değil. Hatta daha sonrasında dahi pek ‘aşırılıkçı’ sayabileceğimiz İslamcı kümelere yardım etti. Bu dayanağın Pakistan’a çabucak sonrasındaki devirde faturası ne oldu? Pakistan halkı bu tavırdan etkilendi mi?
Az evvel konuştuğumuz üzere Pakistan’ın Afgan ‘cihadındaki’ rolü realpolitik ve ideolojik boyutta dayanıyordu. Dahası, Sovyetler Afganistan’a girdiği tarih itibariyle Pakistan’ın askeri rejimleri esasen ABD ve antikomünist gayretler için -Türkiye’nin Soğuk Savaş’taki pozisyonuna fazlaca misal bir biçimde ‘cephe çizgisi ülkesi’ olma konusunda bir yerleşik bir pozisyon inşa etmişti. .
Fakat şüphesiz Sovyet güçlerine kan kaybettirmede muvaffakiyet, sonrasındasındaki devirde başlayan mücahitlerin iç savaşında şu ya da bu tarafa mavi boncuk dağıtma, mücahitleri bir kenara atmak için Taliban’ı destekleme, ABD’nin terörle çaba müttefiki bulunmasına karşın Taliban’la yakın bağları müdafaa… tüm bunlar Pakistan siyasetine ve toplumuna fazlaca büyük bir bedele mal oldu.
Bunun en makûs yanı, muhtemelen Pakistan’da Afganistan, İran ve öbür yerlerdeki hadiselerden yürek alan silahlı ve ısrarcı İslamcı kümelerin büyümesidir. Bu kümeler çoklukla Pakistan’ın siyasi yöneticileri ve güvenlik aygıtı tarafınca siyasi ve toplumsal mühendislik gayretlerinde kullanıldı: Yönetici seçkine karşı siyasi meydan okumaların ortaya çıkmasını önlemek için kullanıldılar. Ve bu kümelerin kendi hayatları var, her vakit kendilerine söyleneni yapmazlar. bir daha de görünüşe bakılırsa hâlâ beğenilen görülecek ve hatta beslenecek kadar faydalılar.
‘PAKİSTAN’DA KARANLIK GÖRÜŞLERİ İÇİN TABAN BULDULAR’
Dini aşırılıktaki yükseliş, demokrasi, ilerleme, bayan hakları, azınlıkların güvenliği ve genel istikrar kavramlarımıza cepheden bir hücum manasına geliyor. Dini militanlık, Pakistan Talibanı bu ülkeye saldırgan bir savaş başlatmasıyla birlikte doruk noktasına ulaştı. Nihayetinde işgal ettikleri bölgelerden püskürtülseler de yok olup gitmiş değiller. Üstelik dahası, bu toplumda hayli büyük yaralar bıraktılar.
Daha da berbatı, Pakistan yalnızca etnik olarak çeşitli değil, bununla birlikte Sünni ve Şii Müslümanlar içinde bariz mezhepsel bölünmelere de sahip. Buradaki çeşitli İslamcı hareketler ve silahlı kümeler, mezhepler ortası ahenk üzerinde vahim bir tesir yarattı. Şu anda, bilhassa Şii Müslümanları gaye alan, en az otuz yıldır devam eden zehirli mezhepçi telaffuzlara ve şiddetli militan akınlara sahibiz. Bu, bugün gerçekliğimizin devam eden trajik bir tarafıdır.
Artık ise yöneticilerimiz bu şiddetin her vakit yalnızca ‘yabancı sermaye’ kaynaklı olduğunu ve Pakistan toplumuyla ‘asgari seviyede ilgili olduğunu’ ya da ‘hiç alakası olmadığını’ vurgulamaya çalışıyorlar. Dünyamızdaki ülkelerin iç müşahede yapması yaygın değildir. Lakin gerçek şu ki, onları kim finanse ederse etsin, bu beşerler Pakistan’da karanlık dünya görüşleri için verimli bir taban buldular. Sovyet-Afgan çatışması sırasında ve daha sonrasında alınan kararlar için ödediğimiz bedel budur.
Doğal olarak, muazzam bir ekonomik maliyet de oldu: yalnızca terörizm ve çatışmalardan kaynaklanan ziyanlar açısından değil, hem de son yirmi yılın genel istikrarsızlığı niçiniyle kaçırılan ekonomik fırsatlar açısından da.
‘PAKİSTAN SOLU, ÜLKE DIŞ SİYASETİNİ TENKİTTEN GERİ DURMADI’
Biraz Pakistan solunun tavrına değinmek gerekirse, ülkede sol-sosyalist hareketin Afganistan dışpolitikasından etkilendiğini söyleyebilir misiniz? Bahis özelinde genel itibariyle ülkenin dini-ideolojik ya da milliyetçi tavra sol nasıl bir reaksiyon verdi?
Standart sosyalist Sol tavır, hükümran sınıfların tüm bu siyasetlerini ağır bir biçimde sorgulamak olmuştur. Buradaki sol, ABD’nin rolünden emperyalist, yıkıcı ve sorumsuz olarak bahsediyor. Ancak bununla birlikte on yıllar boyunca Pakistan yöneticilerini ulusal sorun, dini sorun vb. konularda attıkları adımlar hakkında eleştirmekten geri durmuyor. Üstelik Pakistan solu tüm bunları, hesap vermeyen seçkinlerin kendi çıkarlarını muhafaza gayretini kolay insanların ödediği bedelden başka görme eğiliminde.
Ve fizikî ve ekonomik güvensizlik ortamının -kadınlar ve azınlıklardan daha sonra- en çok fakirleri ve işçi kitleleri vurduğu katiyetle gerçek. Ne de olsa benimsenen siyaset kararlarını fiilen yapan beşerler, kendilerini en makus tesirlerden izole etme bahtına sahip. Bu, nispeten küçük ve çoğunlukla kuşatılmış Pakistan Solunun on yıllar boyunca işaret ettiği bir şeydir. Sol, tenkitleri ve bir alternatifi inşa etme uğraşları içerisindeyken ağır bir bedel ödedi. Solcular, türlü rejim ve onların dini sağ kanat sözcüleri tarafınca ‘vatan hainliği yapmak’, ‘yabancıların ajanlığını üstlenmek’ ve ‘yeterince Müslüman olmak’ üzere ithamlarla akına uğradı.
Pakistan’ın Afganistan siyasetine yönelik dengeli bir sol eleştirisi mevcut ve bence bu, yöneticiler ve siyaset yapıcıların bile dikkat etmesi gereken kıymetli noktalara işaret ediyor. Fakat olağan olarak, dinlemeleri pek mümkün değil. Onlar için tehlikede olan epey fazla zenginlik ve güç var.
Genel olarak sol tavır, Afganistan ile barışçıl ve müdahaleci olmayan bağlantılar kurulması üzerine tartışma tarafında olmuştur. bir epey solcu, Pakistan’daki marjinalleştirilmiş etnik-ulusal kümelere farklı düzeylerde sempati duyduğunu da tabir etti. Örneğin, Pakistan’ın Afganistan’a yönelik siyasetinin bedelinin büyük bir çoğunluğunu Peştun halkının ösöylemiş olduğine dikkat çektiler.
Lakin Pakistan’ın kuvvetli ve sorumsuz seçkinleri daha da sağcı otoriterliğe gerçek dönüş yaptığı için, bilhassa 2017’den beri daha fazla sansür ile karşı karşıyayız. Sol perspektif, toplumsal tartışmamız için hayati değer taşıyor, buna karşın bilhassa sansürün ve baskının da gaye tahtasında duruyor.
Bu, genel olarak ilericiler için güç bir vakittir. Pakistan Solunun saflarında epeyce mert ve onurlu beşerler var ancak tarihin sırtınıza yüklediği bu kadar tartısına karşı ne yapabilirler ki? Onlarla konuştuğunuzda ümitsizliği ve melankoliyi çok somut bir biçimde hissedebilirsiniz.
‘TÜRKİYE’NİN SURİYE’DEKİ GERİ TEPMEN KAÇMASI OLANAKSIZ’
Kimi uzmanlar tarihi olarak Pakistan’ın Afganistan siyasetini kurarken oynadığı rolü, Türkiye-Suriye örneği ile benzeştiriyor. Bazıları Türkiye’nin, Pakistan’ın Taliban üzere örgütlerle kurduğu tarihî ilgisi kararında yaşadıklarını Suriye’de yaşayabileceğini söylüyor. Siz bu iki örnek içinde benzerlikler görüyor musunuz?
Evet, Suriye’nin kuzeyindeki çatışmalar tırmandığında benim de aklıma tıpkı örnek geldi. Bu doğrultuda bence Türkiyeli kardeşlerimizin temkinli olması gereken iki yer var.
Birincisi jeopolitik açı. Görünüşe nazaran Türkiye, stratejik varlık olarak İslamcı milisleri yerleştirmeye her zamankinden daha istekli. Siyaset yapıcılar Pakistan’ın Afganistan’a yaklaşımını belirleyenlere benzeri kaygılar tarafınca yönlendiriliyor üzere görünüyor. ötürüsıyla, Türkiye’nin kendi ortasında etnik-ulusal meseleyle ilgili kaygıları olduğunu, ayrıyeten Kuzey Suriye ve ötesine müdahale için güvenlik temelli bir argüman olduğunu görüyoruz. Şöyle söz edeyim: Tüm bunların yaratacağı geri tepmeden kaçmak olanaksızdır. Aslında, Türkiye halihazırda o geri tepme anının içerisinde tahminen de. Elbet ki bu yansıma şu anda Pakistan’daki kadar ağır olmayabilir, lakin vakit verildiğinde bu şeyler yakışıksız hallerde gelişiyor.
İkincisi, Türkiye toplumunun ve kimliğinin bir bakış açısı var. Pakistan’da, Türkiye topluğunun seküler tabiatının ehemmiyetinin gittikçe azalmakta olduğuna hatta tahminen sinemanın geriye sarılmaya başlandığına dair yaygın bir görüş var (öyle ki bu, sağ kanat İslamcılarımız tarafınca coşkuyla kutlanıyor). Artık Türkiye, kendi toplumunu Suriye’de yaptığı tercihlerden yalıtamaz. Bir ülke kapı komşusundaki dini-militan müttefiklerle kendini maceraya karıştırıyorsa şayet, kendi toplumunun etkilenişi yalnızca ‘doğal’ olarak karşılanabilir.
Suriye’deki siyaset, Türkiye’de halihazırda sürmekte olan süreçleri beslemeseydi nitekim şaşırırdım -ve bu tam zıddı de geçerlidir.
Benim naçizane fikrime bakılırsa, Türkiye siyaset yapıcıları, entelijansiyası ve tüm kısımlarıyla Türkiye halkı Suriye siyaseti hakkında düşünülürken Pakistan’ın tecrübesini dikkate almalı. Pakistan’da birden fazla vakit siyaset yapıcıların her şeyi ‘yönetebileceklerini’ düşündüklerini görüyoruz. Çoğunlukla yanılıyorlar. Bir gün bir kişi tesir alanını genişletmek için oynan stratejik oyun oynar. Lakin daha farkına varmadan yaptığınız evvelki siyasi tercihlerin esiri olur.
Umarım ülke olarak Türkiye’nin ve şahane, türlü halkının gelecekte bu biçimde bir durumdan kaçınma imkanı olur.
Bugün başta Afganistan’ı terk edenler olmak üzere yaşandığı söylenen göç dalgası Türkiye’de şovenizmi gitgide daha şiddetli bir biçimde körüklüyor. Son periyotta Afganistan’dan kaçan bir fazlaca kişinin sığındığı komşu Pakistan kamuoyunda yabancı düşmanı bir tutum var mı? Yoksa beşerler yaşanan krizde Pakistan’ın rolünü konuşuyorlar mı?
Ne yazık ki yabancı düşmanlığı giderek daha fazla arttığı bir dünyada yaşıyoruz ve Türkiye’den trajik, tasa verici haberler geliyor. Evet, biz de Pakistan’da, Afgan mültecilere yönelik yabancı aykırısı yaklaşımın artışına tanıklık ediyoruz. Her vakit bu durum bu biçimde değildi, bence yabancı düşmanlığı yaklaşık olarak son on yılda tam manasıyla ete kemiğe büründü.
Pakistan, 1980’ler ve 90’lar boyunca fazlaca sayıda Afgan mülteciye mesken sahipliği yaptı. 1990’larda bu sayı 3-4 milyona ulaştı. Afganistan’dan mülteci olarak gelenlerin birden fazla geri dönmüş olsa bile, hâlâ büyük bir nüfusa sahibiz. Birçoğu Pakistan’da doğdu ve bu ülkede derin kökler saldı. Daha evvelce, telaşların sırf bu kadar epeyce mülteciye konut sahipliği yapmanın ekonomik ve toplumsal maliyetleriyle ilgili olduğunu düşünüyorum. Ve bu cins tasalar şüphesiz anlaşılabilir. Pakistan hiç de varlıklı bir ülke değil.
Ve Afganistan siyasetiyle ilgili tüm problemlere karşın, Pakistan’ın kapılarını savaştan yılmış milyonlarca Afgan’a açtığı da inkar edilemez. Bu hafifçee alınabilecek bir sorun değil.
Fakat son on yılda, bir çeşit tezli Pakistan milliyetçiliği oluştukça ve takınılan tavırlar sertleştikçe, bilhassa kentlerde yabancı düşmanı hallere rastlamak kolaylaştı. Afganlar olumsuz özellikler yapıştırıldı, kimileri ‘suç’ yahut ‘terörizm’ ile ilişkilendirildi.
Ne yazık ki, burada biroldukca sağcı milliyetçi tarafınca Afganlara türlü türlü iftira atılıyor, ‘nankör’ oldukları söyleniyor ve Afganların Pakistan’ın misafirperverliğine düşmanlıkla karşılık verdiği işaret ediliyor. Bahtımızın -sadece bugün değil, epeyce eski vakit içindera uzanan bir geçmiş vasıtasıyla- Afgan halkıyla ne kadar derinden iç içe geçtiği göz önüne alındığında bu yabancı düşmanlığı, kentli Pakistanlıların sahip olduğu berbat ve bedelsiz bir his.
Keşke Pakistan’daki tartışma, ortamı en azından iki ülkenin de ülkü bir komşu olmadığını kabul edecek kadar açık olsaydı; Pakistan’ın iki ülke içinde daha büyük, daha kuvvetli olduğunu ve ötürüsıyla bölgenin döndüğü taraf konusunda daha büyük sorumluluk taşıdığını kabul etmek gerekir. Ve en kıymetlisi bu çeşit yabancı düşmanlığının, Pakistanlıların gurur duydukları Müslüman kardeşlik ve misafirperverlik prensiplerine terstir.
ALINTIDIR