Efendiler, Genelkurmay Lideri Fevzi Paşa Hazretleri’nin verdiği değerli anlatımla burada hazır olanlar “Afyonkarahisar-Dumlupınar” Meydan Savaşı’nın ve kesin sonuç veren 30 Ağustos Savaşı’nın yürüyüşü hakkında genel bir fikir edinmişlerdir. Beş gün kesintisiz, geceli gündüzlü süren bu büyük meydan savaşının gerçek niteliği bugün verilen anlatımdan fazla, yarın tarihin kararları, araştırmacıların inceleme ve değerlendirmeleri okunduğu vakit daha açık, daha kapsamlı bir surette anlaşılacaktır.
Beni, milletim, Türk milleti, emniyet ve inancına layık gorerek bu harekâtın başında bulundurdu. Bu vazife ve memuriyetimin keyifli anısını milletime karşı ebediyen en derin gönül bağlılığı hissiyle, haz ile, onurla, saklıyorum. nazaranvlerini milletin vicdani dileğine, gerçek gereksinimine, yalnız onun yüksek iradesine uyarak yapmış olanlara mahsus bir vicdan rahatlığı ile bugün karşınızda bulunurken hissettiğim memnunluğu anlatamam.
Efendiler, tıpkı bugün üzere (1922) yılı ağustosunun 30. günü saat ikide, artık daima birlikte bulunduğumuz bu noktaya gelmiştim. Bu üzerinde bulunduğumuz sırtlarda kahraman 11. Fırkamız, şu karşıki zirvelerde savaşa mecbur edilen düşman ana kuvvetlerine akın için yayılarak ilerlemekte bulunuyordu. Şu gördüğümüz Çalköy alevler ve dumanlar ortasında yanıyordu. Beni buraya kadar getiren niçinin ne olduğunu anlatmak için anımsadığım bir iki noktayı burada yeniden edeceğim.
TÜRKÜN PARLAK GELECEĞİ
29/30 Ağustos gecesi sabaha karşı Batı Cephesi Harekât Şubesi Müdürü Tevfik Beyefendi, her zamanki üzere, o saate kadar çeşitli karargâhlardan ve her taraftan gelen raporlara göre harita üzerinde tespit ve işaret ettiği genel durumu Cephe Kumandanı İsmet Paşa’ya göstermiş ve o da derhal Paşa’ya “göster” buyruğuyla Tevfik Bey’i yanıma göndermişti. Afyonkarahisar’da belediye binasında bana verilen odada yatmakta idim. Beni uyandıran Tevfik Bey’in gösterdiği haritaya baktım. Çabucak yataktan fırladım. Arkadaşlar, haritada gördüğüm şey şu idi ki, ordularımız düşmanın kıymetli kuvvetlerini kuzeyden, güneyden, batıdan kuşatmaya uygun bir durum almış bulunuyorlardı. Şu durumda, tasarladığımız ve istediğimiz sonuçları sağlayacağını ümit eylediğimiz durumlar gerçekleşiyordu.
Batı Cephesi Kumandanı İsmet İnönü, Büyük Taarruz’da Kocatepe’de
BİZZAT CEPHEYE GİDİŞ
Derhal Fevzi ve İsmet paşaları çağırınız dedim. Üçümüz toplandık. Durumu bir sefer daha değerlendirdik ve katiyen karara vardık ki Türkün gerçek kurtuluş güneşi 30 Ağustos sabahı ufuktan bütün parlaklığıyla doğacaktır. Bu karara göre ordulara yeni buyruk ve talimat yazıldı (6.30 öncedende). Lakin durum o kadar kıymetli, o kadar hız ve şiddet talep ediyordu ki bu yazılı buyruklarla yetinmek ilerisi için kâfi ve uygun olamazdı. Onun için Fevzi Paşa Hazretleri’nden, şahsen Altıntaş ve güneyinden hareket eden 2. Ordumuzun ve bunun daha batısında bulunan Süvari Kolordumuzun yanına giderek planlarımıza göre savaşı düzenlemesini kendilerinden rica ettim.
4. Kolordu’su ile hedeflediğimiz düşmanın ana kısmını güneyden takip eden 1. Ordu karargâhına da ben şahsen gidecektim. İsmet Paşa’nın karargâhta kalıp genel durumu yönetmesini uygun gördüm. Fevzi Paşa Hazretleri kuzeye hareket ederken ben de araba ile şimendifer yolunu izleyerek batıya hareket ettim. Akçaşehir’de 1. Ordu karargâhına saat dokuzdan evvelce idi ki ulaşmıştım. Ordu kumandanına bir taraftan cephenin yazılı buyruğu verilirken ben de kendisine kelamlı olarak durumu izah ettim ve 4. Kolordu’nun bütün fırkalarıyla ve hız ve şiddetle, işte bu köyün, Çalyöy’ün batısındaki düşmanın ana kısmını kuşatacak surette savaşa zorlamasını emrettim. Ve ek ettim ki düşman ordusu kesinlikle imha olunacaktır. Ordu kumandanı benim yanımda telefonla Kolordu Kumandanı Kemalettin Paşa’yı buldu. Benim oraya geldiğimi ve buyruğumu bildirdi. bir süre bu karargâhta kaldım. Devamlı olarak gelen çeşitli rütbedeki esir subaylarla görüştüm. Bunlardan biri kurmay subayı idi. Zavallı, verdiği bilgi içinde, istemeyerek başkumandandan görevini alan General Trikopis’in ve 2. Kolordu Kumandanı General Digenis’in de bizim çevirmek istediğimiz çemberin ortasında bulunduğunu açıklamış oldu. Derhal yanımda bulunan ordu kumandanına, Kemalettin Paşa’yı bulunuz. Şahsen Trikopis’le birlikte bütün düşman generallerini kesinlikle esir etmesini söyleyiniz dedim. Bu buyruk çabucak telefonla bildirildi. Zavallı esir subay benim bu buyruğumu işitir işitmez ikram ettiğim çayı içemeyerek büyük bir baygınlık geçirdi. Daha fazla bu ordu karargâhında kalamazdım. Savaş durumunu gözümle görmek benim için dayanılmaz bir muhtaçlık oldu. Ordu kumandanını da birlikte alarak 4. Kolordu Kumandanı’nın müşahede için bulunduğu şu istikametteki bir zirveye geldik. (Arpalık civarında)
Çalköy batısında ve kuzeyinde patlayan topların gürültülerini işitiyordum. Oradan durumu dürbün ile incelemeye uğraşmak bana dertli geldi. Daha ileriye, ateş yerine gitmek için kesin bir gerek ve gereksinim hissediyordum ve bu noktayı, artık üzerinde bulunduğumuz bu zirveyi gösterdim. Oraya gitmek gereklidir ve buyrun gidelim dedim. Arabalara atladık, bu zirveye gelen yola dahil olduk. kimi birtakım yolumuzun soluna düşman mermileri düşüyordu. 4. Kolordu’nun fırkaları doğudan batıya yolumuzu kat ederek seri adımlarla ilerliyorlardı.
Biraz evvelce dediğim üzere, saat ikide şuraya çıkmış bulunuyorduk. Düşman kuvvetlerini gündüz gözüyle büsbütün kuşatmak ve düşmanın inatla savunduğu savaş mevzilerinde süngü hamleleriyle dahil olarak kesin sonuç almak zaruriydi. Bunun için bütün kıtaların en üst fedakârlıkla ilerlemesini ve bütün bataryalarımızın, kusur gizlenmeye bakmaksızın ateş bölgelerine girip düşman bölgesini sarsmasını istiyordum. Yanımdaki kumandanlar bu görüşlerimi anlar anlamaz derhal ve en asabi bir suretle harekete geçtiler. Ne yazık ki artık ismini hatırlayamadığım, yanımda bulunan kahraman bir süvari subayına birkaç söz not ettirerek düşman mevzilerini kuzeyden saran 2. Ordu’ya gönderdim. Ve kelamlı olarak burada benden işittiklerini onlara da söylemesini emrettim. Bu subay bakılırsavini yapmış ve birkaç saat daha sonra yeniden yanıma gelerek bilgi de vermişti. 11. Fırka’nın kahraman kumandanı Derviş Beyefendi şahsen ileri atılarak bütün kuvvetiyle düşman bölgesine ilerliyordu. Kolordu Kumandanı Kemalettin Paşa güneyden ve batıdan düşmana saldırdığı öbür fırkalarına bir daha yeniye harekâtı şiddetlendirmek ve hızlandırmak için buyruklarını ulaştırıyordu. 2. Ordu’nun 16. ve 61. fırkaları düşmanla önemli savaşa girişiyorlar, öteki fırkaları da kuşatma etrafını darlaştırıyordu. Bunları görüyordum. Süvari kolordumuzun daha batıdan düşmanın gerisini kesmek üzere bulunduğunu, bana haber getiren süvari subayı söylemişti.
Esir Trikopis ve kurmayları Ankara’da. Soldan sağa oturanlar: General Dimaras, General Trikopis, Albay Adnan Beyefendi, General Dionis
KIYAMET KOPMAK ÜZERE
Arkadaşlar, saatler ilerledikçe gözlerimin önünde gelişen görüntü şu idi: Düşman başkumandanının şu karşıki dorukta son uğraşıyla çırpındığını görüyor üzereydim. Bütün düşman mevzilerinde büyük bir heyecan ve helecan vardı. Artık toplarının, tüfeklerinin ve mitralyözlerinin ateşlerinde güya öldürücü özellik kalmamıştı. Bu ovadan, kuzeyden ve güneyden birbirini izleyen avcı çizgilerimizin guruba yaklaşan güneşin son ışınlarıyla parlayan süngüleri her an daha ileride görülüyordu. Düşman mevzilerini saran bir daire üzerinde mevzi almış olan bataryalarımızın kesintisiz ve amansız ateşleri düşman mevziini ortasında barınılmaz bir cehennem haline getiriyordu.
Güneş batıya yaklaştıkça, ateşli, kanlı ve ölümlü bir kıyametin kopmak üzere olduğunu bütün ruhlarda hissolunuyordu. Bir an daha sonra dünyada büyük bir yıkım olacaktı. Ve beklediğimiz kurtuluş güneşinin doğabilmesi için bu yıkım lazımdı. Karanlıklar ortasında bu yıkım gerçekleşmeliydi. Hakikaten gökyüzünün karardığı bir dakikada Türk süngüleri düşman dolu o sırta atak ettiler. Artık karşımda bir ordu, bir kuvvet kalmamıştı. Büsbütün mahvolmuş, perişan bir kılıç artığı kitlesi bulunuyordu. Kendilerinin dediği üzere, epeyce korkan ve titreyen, biçimsiz bir kitle, acayip bir alaşım halinde kaçış için çıkış arıyordu. Artık gecenin yoğunlaşan karanlığı kararı gözle görmek için güneşin tekrar doğudan doğmasını beklemeyi mecburî kılıyordu.
Efendiler, sonraki günü tekrar bu savaş meydanını dolaştığım vakit, ordumuzun kazandığı zaferin azameti ve buna karşılık düşman ordusunun içine düşürüldüğü felaketin dehşeti beni epeyce mutlu etti. O karşıki sırtların gerilerindeki bütün vadiler, bütün dereler, bütün korunaklı ve kapalı yerler, bırakılmış toplarla, arabalarla ve sonsuz teçhizat ve gereç ile ve bütün bu metrukatın ortalarında yığınlar teşkil eden ölülerle, toplanıp karargâhımıza yönlendirilmiş bulunan sürü sürü esir kafileleri ile sahiden bir kıyamet gününü andırıyordu.
Bu dar ateş ve hamle çemberinden bugün için kurtulabilenler birkaç bin kişilik kılıç artığından ibaret idi. Ancak onlar da daha büyük Türk çemberi ortasından çıkmayı başaramayarak başlarında başkumandanları bulunduğu biçimde beyaz bayrak çekmeye mecbur olmuşlardır.
KIRIK KAĞNI ARABASI
Efendiler, ağustosun 31. günü yaklaşık olarak öğle idi ki bir daha bu Çalköy’de, yıkık bir konutun avlusu ortasında İsmet Paşa ve Fevzi Paşa ile buluştuk. Kırık kağnı otomobillerinin döşeme ve oklarına ilişerek bundan daha sonraki durumu değerlendirdik. Kazandığımız meydan savaşının bütün savaşı bitmiş oldurebilecek büyüklük ve kıymette olduğunda birleştik. Artık Bursa istikametine çekilen düşman kuvvetlerini yok etmekle birlikte bütün kuvvetlerle durmaksızın İzmir’e yürüyecektik.
Efendiler, bugünden daha sonra İzmir’de “Akdeniz”i, Mudanya’da “Marmara”yı görmek için 8-9 günlük bir vakit kâfi gelmiştir. Lakin hatırlatmalıyım ki bugüne, bu üzerinde bulunduğumuz doruğa, bu yanık Çalköy’e gelebilmek için yalnız Sakarya’dan itibaren tükettiğimiz vakit tam bir yıldır. Lakin bu kutladığımız zaferi hazırlayabilmek için bir seneyi fazlaca bulmazsınız zannederim. Zira efendiler, savaş, sonunda meydan savaşı, yalnız karşı karşıya gelen iki ordunun çarpışması değildir; milletin çarpışmasıdır. Meydan savaşı, milletlerin bütün varlığıyla, ilim ve fen alanındaki seviyeleriyle, ahlaklarıyla, kültürleriyle, özetlemek gerekirse bütün maddi ve manevi kudret ve faziletleriyle ve her türlü vasıtalarıyla çarpıştığı bir imtihan alanıdır. Bu alanda, çarpışan milletlerin gerçek kuvvet ve değerleri ölçülüdür. Savaş yalnız cismani kuvvetin değil, bütün kuvvetlerin, bilhassa ahlaki ve kültürel kuvvetin üstünlüğünü ispat derecesine vardırır. Bu sebeple meydan savaşında yenilen taraf, milletçe ve memleketçe, bütün maddi ve manevi mevcudiyetiyle mağlup edilmiş sayılır.
EGEMENLİĞE SAHİP OLMAK
bu biçimde bir kararın ne kadar acıklı olabileceğini iddia edersiniz. Mahv ve yok olmak, yalnız harp alanında bulunan orduyla sonlu kalmaz. Asıl o ordunun mensup olduğu millet epey acıklı sonuca uğrar. Tarih, başlarındaki hükümdarların, hırslı siyasetçilerin birtakım hayali emellerle vasıtası durumuna düşen istilacı orduların, istilacı milletlerin uğradığı bu nevi hayli acıklı sonuçlarla dopdoludur.
Efendiler, Türk vatanını fethetmek fikrini, Türk’ü esir etmek hayalini genel, ortak bir fikir haline koymaya çalışanların da layık oldukları sonuçtan kurtulamamış olduklarını gözlerimizle gördük. Efendiler, kendilerine bir milletin tarihi bırakılmış olan adamlar, milletin kuvvet ve kudretini, yalnız ve lakin bir daha milletin gerçek ve elde edilebilir menfaatleri yolunda kullanmakla yükümlü olduklarını bir an hatırlarından çıkarmamalıdırlar. Bu adamlar düşünmelidirler ki bir memleketi zapt ve işgal etmek, o memleketlerin sahiplerine hâkim olmak için kâfi değildir. Bir milletin ruhu ele geçirilmedikçe bir milletin azim ve iradesi kırılmadıkça o millete hükümran olmanın imkânı yoktur. halbuki asırların doğurmuş olduğu bir ulusal ruha, güçlü ve daimi bir ulusal iradeye hiç bir kuvvet karşı gelemez.
Esir olmak istemeyen bir milleti, esareti altında tutmaya kuvvetli olacak kadar güçlü zorbalar artık bu dünya yüzünde kalmamıştır. Türk milleti de son uğraşlarıyla, bilhassa burada kazandığı zaferlerle, gösterdiği azim ve irade ile bilinen bu gerçekleri bir sefer daha tarihin sinesine çelik kalemle kazımış bulunuyor.
TARİHİN DÖNÜM NOKTASI
Milli tarihimiz hayli büyük ve epeyce parlak zaferlerle doludur. Ama Türk milletinin burada kazandığı zafer kadar kesin sonuçlu ve bütün tarihe yalnız bizim tarihimize değil, dünya tarihine yeni cereyan vermekte kesin tesirli bir meydan savaşı hatırlamıyorum.
Hiç kuşku etmemelidir ki yeni Türk devletinin, genç Türk Cumhuriyeti’nin temeli burada sağlamlaştırıldı. Sonsuz hayatı burada taçlandırıldı. Bu alanda akan Türk kanları, bu gökte uçan şehit ruhları devlet ve Cumhuriyetimizin sonsuz savunucularıdır. Burada temelini attığımız “Şehit Asker” abidesi, işte o ruhları, o ruhlarla birlikte gazi arkadaşlarını, fedakâr ve kahraman Türk milletini temsil edecektir. Bu abide, Türk vatanına göz dikeceklere, Türk’ün 30 Ağustos günündeki ateşini, süngüsünü, hamlesini, kudret ve yönetimindeki şiddeti hatırlatacaktır.
SONSUZA KADAR…
Efendiler, bu muazzam zaferin çeşitli etkenleri içinde en değerlisi Türk milletinin kayıtsız koşulsuz egemenliğini eline almış olmalıdır. Bu olayın tarihimizde ve bütün dünyada ne büyük ne verimli bir ihtilal olduğunu izahata gerek görmem. Milletimizin uzun asırlardan beri hanlar, hakanlar, sultanlar, halifeler elinde, onların baskı ve zorba idaresi altında ne kadar ezildiğini, onların hırslarını yerine getirmek yolunda ne kadar büyük felaketlere ve ziyanlara uğradığını düşünürsek milletimizin egemenliğini eline almış olması olayının bütün büyüklük ve değeri gözlerimizde belirir. Gerçi bu büyük zaferin sonuna kadar İstanbul’da halife ve sultan namı altında bir şahıs ve onun işgal ettiği hilafet ve saltanat unvanıyla bir makam vardı. Lakin bu zaferden daha sonra millet o makamları ve o makam sahiplerini layık olduğu akıbete ulaştırdı.
Dumlupınar’da, zaferin kazanıldığının duyulmasıyla 31 Ağustos 1922’de, Ankara Ulus Meydanı’nda büyük bir merasim düzenlenmiş ve zafer coşkuyla kutlanmıştı.
TAÇ VE TAHTLAR YOK OLUR
Efendiler, ulusal egemenlik o denli bir ışıktır ki onun karşısında zincirler erir, taç ve tahtlar yanar, yok olur. Milletlerin esareti üzerine kurulmuş kurumlar her tarafta yıkılmaya mahkûmdurlar. Avrupa’nın ortasından ta doğunun öbür ucundaki binlerce yıllık memleketlere bakacak olursak, Osmanlı İmparatorluğu’nun hak ettiği talihi daha hoş anlayabiliriz.
ÇÜRÜMÜŞ GÖLGE ADAMLAR
Arkadaşlar, saraylarının ortasında Türkten öbür ögelere dayanarak düşmanlarla anlaşarak Anadolu’nun, Türklüğün aleyhine yürüyen çürümüş gölge erkeklerinın Türk vatanından kovulması, düşmanların denizlere dökülmesinden daha kurtarıcı bir harekettir. Türk milletinin kutsal emaneti olan bu topraklarda tam manasıyla efendi olarak yaşaması, fakat o gereksiz ve manasız olduktan diğer, mevcudiyetleri tam bir ziyan ve felaket olan makamların ortadan kaldırılmasıyla mümkün olabilirdi.
Efendiler, onlar yüzünden Türk vatanının ve Türk milletinin geçirdiği ıstırapları, elemleri hissetmemiş bir ferdimiz yoktur. Bu kadar matemler ve felaketler geçirdikten daha sonra, şüphesiz Türk öğrenmiştir ki vatanı bir daha yapmak ve orada mesut ve hür yaşayabilmek için kesinlikle egemenliğine sahip olmak ve Cumhuriyet bayrağı altında bütün evlatlarını toplu ve dikkatli bulundurmak gereklidir.
Efendiler, asırlardan beri inleyerek feryat eden, ancak zorbaların, yalancıların, cahillerin bedene getirdikleri pürüzlerle canhıraş sesini milletin kulağına duyuramayan zavallı vatan, bugün diyor ki bütün can kulağınızı harap olmuş, sinesinde en derin hüzünler duymuş annenizin içtenlikli seslenişine ebediyen açık bulundurunuz. Efendiler, Asya’da, Avrupa’da, Afrika’da, hükümran olmak güç ve yeteneğini göstermiş olan ecdadımız vaktinde bu sesi işitmekten men edilmiş olsalardı, Türk toplumunun, Türk mefkuresinin, Türk yararlarının korunmuş ve verimli olacağı anavatanı bugünkü harap olmuş halinde mi miras alırdık?
VATAN İMAR İSTİYOR
Efendiler, artık vatan imar istiyor, zenginlik ve güvenç istiyor, ilim ve bilgi istiyor, yüksek uygarlık, özgür niyet ve özgür görüş istiyor. Onur, namus, bağımsızlık, gerçek varlık, vatanın bu isteklerini büsbütün ve ivedi yerine getirmek için temelli ve önemli bir formda çalışmayı emreder.
TEK NİYETİMİZ TÜRKİYE
Efendiler, asırlardan beri, Türkiye’yi yönetim edenler hayli şeyler düşünmüşlerdir lakin yalnız bir şeyi düşünmemişlerdir: Türkiye’yi!… Bu düşüncesizlik yüzünden Türk vatanının, Türk milletinin uğradığı ziyanları fakat bir halde karşılayabiliriz: O da artık Türkiye’de Türkiye’den öbür bir şeyi düşünmemek. Lakin bu fikirle hareket ederek her türlü iyilik ve memnunluk amaçlarına ulaşabiliriz.
Efendiler, bizim milletimiz vatanı için özgürlüğü ve egemenliği için fedakâr bir halktır; bunu ispat etti. Milletimiz, yaptığı ihtilallerin kıskanç savunucusudur da. Benliğinde bu faziletler yerleşmiş bir milleti yürümekte olduğu gerçek yoldan hiç bir kimse hiç bir kuvvet alıkoyamaz.
Efendiler, milletimiz egemenliğini eline aldığı gün -bilmeyen kalmamıştır- en karanlık felaketlerin en derin uçurumun kenarında bulunuyordu. Maddi kuvveti yıprattırılmış, savunma araçları elinden alınmış, maneviyatı, kutsalı hücuma uğramış, acı bir durumda bulunuyordu. Bütün bunlara karşın mevcudiyetini ve bağımsızlığını kurtarmaya karar verdi. Bu sonucunda başarılı olabilmek için bütün milletin kendine bir hareket amacı tespit etmesi lazım geliyordu. Bütün milletin, o maksat üzerinde kesinlikle başarılı olmayı son emel kabul etmesi gerekiyordu. Millet bütün varlığıyla, bütün fekakârlığıyla, bütün imanıyla o gayeye birlikte yürüsün ve kesinlikle başarılı olsun lazımdı. Efendiler, o maksat burası idi. Son emel olan muvaffakiyet, burada kazanılan zafer idi.
Efendiler, milletimiz bundan daha sonraki çalışmasında da başarılı olabilmek için ulusal amacını bütün açıklık ve muhakkak tüm vatandaşların gözünde ve vicdanında bütün parlaklığı ile tespit ve tayin etmiş bulunuyor. İsterseniz benim burada gaye dediğim şeyi, siz, milletin ideali diye isimlendirin. Ama bu unvanı verirken dikkat ediniz ki hayali bir manaya kendimizi kaptırmayalım.
Efendiler, milletimizin maksadı, milletimizin ideali, bütün dünyada tam manasıyla uygar bir toplum olmaktır. Bilirsiniz ki dünyada her toplumun durumu, değeri, hürriyet ve bağımsızlık hakkı, sahip olduğu ve yapacağı uygar yapıtlarla orantılıdır. Uygar eser bedene getirmek yeteneğinden yoksun olan kavimler, hürriyet ve bağımsızlıklarından uzaklaştırılmaya mahkûmdurlar. İnsanlık tarihi baştan başa bu dediğimi onaylamaktadır. Uygarlık yolunda yürümek ve başarılı olmak, hayat kuralıdır. Bu yol üzerinde duraklayanlar yahut bu yol üzerinde ileri değil, geriye bakmak cehalet ve gafletinde bulunanlar, uygarlığın coşkun seli altında boğulmaya mahkûmdurlar.
KÖHNE DÜŞÜNCELER
Efendiler, uygarlık yolunda muvaffakiyet, yeniliğe bağlıdır. Toplumsal hayatta, iktisadi hayatta, ilim ve fen alanında başarılı olmak için yegâne gelişme ve ilerleme yolu budur. Hayat ve günlük işlere hâkim olan kararların vakit içinde değişmesi, gelişmesi ve yenilenmesi mecburidir. Uygarlığın yenilikleri, tekniğin mükemmelleri, dünyayı değişimden değişime uğrattığı bir periyotta, asırlık köhne niyetlerle, geçmişle övünmekle durumu korumak mümkün değildir. Uygarlıktan kelam ederken şunu da katiyen belirtmeliyim ki uygarlığın aslı, ilerleme ve kuvvetin temeli, aile hayatındadır. Bu hayatta kötülük, kesinlikle toplumsal, ekonomik, siyasi güçsüzlüğe yol açar. Aileyi oluşturan bayan ve erkek ögelerin doğal haklarına sahip olmaları, aile görevlerini yönetime yetenekli bulunmaları gereklidir.
EKONOMİ
Efendiler, milletimiz burada kutladığımız büyük zaferden daha kıymetli bir zafer peşindedir. O zaferin manası, milletimizin iktisat alanındaki başarılarıyla mümkün olacaktır. Bilirsiniz iktisadı zayıf bir millet, fakirlik ve sefaletten kurtulamaz; güçlü bir uygarlığa, teminat ve mutluluğa kavuşamaz; toplumsal ve siyasi felaketlerden yakasını kurtaramaz. Memleketin yönetimindeki muvaffakiyet da ekonomisindeki kazanımlar derecesiyle orantılı olur. hiç bir uygar devlet yoktur ki ordu ve donanmasından evvelden iktisadını düşünmüş olmasın. Memleket ve bağımsızlık savunması için bedeni gerekli olan bütün kuvvetler ve araçları iktisadın gelişmesi ve gelişmesiyle eksiksiz olabilir.
ATEŞLİ MİLLETPERVERLİK
Milletimizin sahip olduğu güçlü seciye, sarsılmaz irade, ateşli milletperverlik, ekonomik muvaffakiyetten kaynaklanacak verimlilikle de kâfi olduğu derecede takviye olmak zaruridir. Yüzyıl savaşımında milletimizi başarılı kılacak bir ekonomik ömür sağlanmasını amaçlayan genel eğitim ve öğretim sistemlerimiz, her gün daha epeyce esaslaşacak ve olağan olarak başarılı olacaktır.
Efendiler, artık bugün hayat ve insaniyet gerekleri bütün gerçekleriyle ortaya çıkmıştır. Bunlara ters olan söylentiler, ahlak ve imana temel olamaz. Gerçek ortaya çıkınca palavra ortadan kalkar. Safsatalar, hurafeler başlardan atılmalıdır. Her türlü yükselmeye ve gelişmeye yetenekli olan milletimizin toplumsal ve düşünsel ihtilal adımlarını kısaltmak isteyen pürüzler kesinlikle ortadan kaldırılmalıdır.
GENÇLERE SESLENİŞ
Efendiler, son sözlerimi memleketimizin gençliğine yöneltmek istiyorum.
Gençler!
Cesaretimizi destekleyen ve devam ettiren sizsiniz. Siz, almakta olduğunuz eğitim ve kültür ile insanlık niteliğinin, vatan sevgisinin, fikir özgürlüğünün en değerli örneği olacaksınız.
Ey yükselen yeni kuşak, istikbal sizsiniz. Cumhuriyeti biz kurduk, onu yükseltecek ve devam ettirecek sizsiniz.
Arkadaşlar, bu gaza ve şehadet diyarını terk ederken “Şehit Asker”i daima birlikte hürmet ve tazimle selamlayalım.
Günümüz Türkçesine uyarlayan: ALEV COŞKUN
Kaynaklar:
– Hakimiyeti Ulusala, 31 Ağustos 1924
– Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin tarihi nutku, Yenigün Matbaası, 1924
– Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri 2, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, 1959
– Atatürk’ün Bütün Yapıtları (ABE), Cilt 16, s.281-289
Beni, milletim, Türk milleti, emniyet ve inancına layık gorerek bu harekâtın başında bulundurdu. Bu vazife ve memuriyetimin keyifli anısını milletime karşı ebediyen en derin gönül bağlılığı hissiyle, haz ile, onurla, saklıyorum. nazaranvlerini milletin vicdani dileğine, gerçek gereksinimine, yalnız onun yüksek iradesine uyarak yapmış olanlara mahsus bir vicdan rahatlığı ile bugün karşınızda bulunurken hissettiğim memnunluğu anlatamam.
Efendiler, tıpkı bugün üzere (1922) yılı ağustosunun 30. günü saat ikide, artık daima birlikte bulunduğumuz bu noktaya gelmiştim. Bu üzerinde bulunduğumuz sırtlarda kahraman 11. Fırkamız, şu karşıki zirvelerde savaşa mecbur edilen düşman ana kuvvetlerine akın için yayılarak ilerlemekte bulunuyordu. Şu gördüğümüz Çalköy alevler ve dumanlar ortasında yanıyordu. Beni buraya kadar getiren niçinin ne olduğunu anlatmak için anımsadığım bir iki noktayı burada yeniden edeceğim.
TÜRKÜN PARLAK GELECEĞİ
29/30 Ağustos gecesi sabaha karşı Batı Cephesi Harekât Şubesi Müdürü Tevfik Beyefendi, her zamanki üzere, o saate kadar çeşitli karargâhlardan ve her taraftan gelen raporlara göre harita üzerinde tespit ve işaret ettiği genel durumu Cephe Kumandanı İsmet Paşa’ya göstermiş ve o da derhal Paşa’ya “göster” buyruğuyla Tevfik Bey’i yanıma göndermişti. Afyonkarahisar’da belediye binasında bana verilen odada yatmakta idim. Beni uyandıran Tevfik Bey’in gösterdiği haritaya baktım. Çabucak yataktan fırladım. Arkadaşlar, haritada gördüğüm şey şu idi ki, ordularımız düşmanın kıymetli kuvvetlerini kuzeyden, güneyden, batıdan kuşatmaya uygun bir durum almış bulunuyorlardı. Şu durumda, tasarladığımız ve istediğimiz sonuçları sağlayacağını ümit eylediğimiz durumlar gerçekleşiyordu.
Batı Cephesi Kumandanı İsmet İnönü, Büyük Taarruz’da Kocatepe’de
BİZZAT CEPHEYE GİDİŞ
Derhal Fevzi ve İsmet paşaları çağırınız dedim. Üçümüz toplandık. Durumu bir sefer daha değerlendirdik ve katiyen karara vardık ki Türkün gerçek kurtuluş güneşi 30 Ağustos sabahı ufuktan bütün parlaklığıyla doğacaktır. Bu karara göre ordulara yeni buyruk ve talimat yazıldı (6.30 öncedende). Lakin durum o kadar kıymetli, o kadar hız ve şiddet talep ediyordu ki bu yazılı buyruklarla yetinmek ilerisi için kâfi ve uygun olamazdı. Onun için Fevzi Paşa Hazretleri’nden, şahsen Altıntaş ve güneyinden hareket eden 2. Ordumuzun ve bunun daha batısında bulunan Süvari Kolordumuzun yanına giderek planlarımıza göre savaşı düzenlemesini kendilerinden rica ettim.
4. Kolordu’su ile hedeflediğimiz düşmanın ana kısmını güneyden takip eden 1. Ordu karargâhına da ben şahsen gidecektim. İsmet Paşa’nın karargâhta kalıp genel durumu yönetmesini uygun gördüm. Fevzi Paşa Hazretleri kuzeye hareket ederken ben de araba ile şimendifer yolunu izleyerek batıya hareket ettim. Akçaşehir’de 1. Ordu karargâhına saat dokuzdan evvelce idi ki ulaşmıştım. Ordu kumandanına bir taraftan cephenin yazılı buyruğu verilirken ben de kendisine kelamlı olarak durumu izah ettim ve 4. Kolordu’nun bütün fırkalarıyla ve hız ve şiddetle, işte bu köyün, Çalyöy’ün batısındaki düşmanın ana kısmını kuşatacak surette savaşa zorlamasını emrettim. Ve ek ettim ki düşman ordusu kesinlikle imha olunacaktır. Ordu kumandanı benim yanımda telefonla Kolordu Kumandanı Kemalettin Paşa’yı buldu. Benim oraya geldiğimi ve buyruğumu bildirdi. bir süre bu karargâhta kaldım. Devamlı olarak gelen çeşitli rütbedeki esir subaylarla görüştüm. Bunlardan biri kurmay subayı idi. Zavallı, verdiği bilgi içinde, istemeyerek başkumandandan görevini alan General Trikopis’in ve 2. Kolordu Kumandanı General Digenis’in de bizim çevirmek istediğimiz çemberin ortasında bulunduğunu açıklamış oldu. Derhal yanımda bulunan ordu kumandanına, Kemalettin Paşa’yı bulunuz. Şahsen Trikopis’le birlikte bütün düşman generallerini kesinlikle esir etmesini söyleyiniz dedim. Bu buyruk çabucak telefonla bildirildi. Zavallı esir subay benim bu buyruğumu işitir işitmez ikram ettiğim çayı içemeyerek büyük bir baygınlık geçirdi. Daha fazla bu ordu karargâhında kalamazdım. Savaş durumunu gözümle görmek benim için dayanılmaz bir muhtaçlık oldu. Ordu kumandanını da birlikte alarak 4. Kolordu Kumandanı’nın müşahede için bulunduğu şu istikametteki bir zirveye geldik. (Arpalık civarında)
Çalköy batısında ve kuzeyinde patlayan topların gürültülerini işitiyordum. Oradan durumu dürbün ile incelemeye uğraşmak bana dertli geldi. Daha ileriye, ateş yerine gitmek için kesin bir gerek ve gereksinim hissediyordum ve bu noktayı, artık üzerinde bulunduğumuz bu zirveyi gösterdim. Oraya gitmek gereklidir ve buyrun gidelim dedim. Arabalara atladık, bu zirveye gelen yola dahil olduk. kimi birtakım yolumuzun soluna düşman mermileri düşüyordu. 4. Kolordu’nun fırkaları doğudan batıya yolumuzu kat ederek seri adımlarla ilerliyorlardı.
Biraz evvelce dediğim üzere, saat ikide şuraya çıkmış bulunuyorduk. Düşman kuvvetlerini gündüz gözüyle büsbütün kuşatmak ve düşmanın inatla savunduğu savaş mevzilerinde süngü hamleleriyle dahil olarak kesin sonuç almak zaruriydi. Bunun için bütün kıtaların en üst fedakârlıkla ilerlemesini ve bütün bataryalarımızın, kusur gizlenmeye bakmaksızın ateş bölgelerine girip düşman bölgesini sarsmasını istiyordum. Yanımdaki kumandanlar bu görüşlerimi anlar anlamaz derhal ve en asabi bir suretle harekete geçtiler. Ne yazık ki artık ismini hatırlayamadığım, yanımda bulunan kahraman bir süvari subayına birkaç söz not ettirerek düşman mevzilerini kuzeyden saran 2. Ordu’ya gönderdim. Ve kelamlı olarak burada benden işittiklerini onlara da söylemesini emrettim. Bu subay bakılırsavini yapmış ve birkaç saat daha sonra yeniden yanıma gelerek bilgi de vermişti. 11. Fırka’nın kahraman kumandanı Derviş Beyefendi şahsen ileri atılarak bütün kuvvetiyle düşman bölgesine ilerliyordu. Kolordu Kumandanı Kemalettin Paşa güneyden ve batıdan düşmana saldırdığı öbür fırkalarına bir daha yeniye harekâtı şiddetlendirmek ve hızlandırmak için buyruklarını ulaştırıyordu. 2. Ordu’nun 16. ve 61. fırkaları düşmanla önemli savaşa girişiyorlar, öteki fırkaları da kuşatma etrafını darlaştırıyordu. Bunları görüyordum. Süvari kolordumuzun daha batıdan düşmanın gerisini kesmek üzere bulunduğunu, bana haber getiren süvari subayı söylemişti.
Esir Trikopis ve kurmayları Ankara’da. Soldan sağa oturanlar: General Dimaras, General Trikopis, Albay Adnan Beyefendi, General Dionis
KIYAMET KOPMAK ÜZERE
Arkadaşlar, saatler ilerledikçe gözlerimin önünde gelişen görüntü şu idi: Düşman başkumandanının şu karşıki dorukta son uğraşıyla çırpındığını görüyor üzereydim. Bütün düşman mevzilerinde büyük bir heyecan ve helecan vardı. Artık toplarının, tüfeklerinin ve mitralyözlerinin ateşlerinde güya öldürücü özellik kalmamıştı. Bu ovadan, kuzeyden ve güneyden birbirini izleyen avcı çizgilerimizin guruba yaklaşan güneşin son ışınlarıyla parlayan süngüleri her an daha ileride görülüyordu. Düşman mevzilerini saran bir daire üzerinde mevzi almış olan bataryalarımızın kesintisiz ve amansız ateşleri düşman mevziini ortasında barınılmaz bir cehennem haline getiriyordu.
Güneş batıya yaklaştıkça, ateşli, kanlı ve ölümlü bir kıyametin kopmak üzere olduğunu bütün ruhlarda hissolunuyordu. Bir an daha sonra dünyada büyük bir yıkım olacaktı. Ve beklediğimiz kurtuluş güneşinin doğabilmesi için bu yıkım lazımdı. Karanlıklar ortasında bu yıkım gerçekleşmeliydi. Hakikaten gökyüzünün karardığı bir dakikada Türk süngüleri düşman dolu o sırta atak ettiler. Artık karşımda bir ordu, bir kuvvet kalmamıştı. Büsbütün mahvolmuş, perişan bir kılıç artığı kitlesi bulunuyordu. Kendilerinin dediği üzere, epeyce korkan ve titreyen, biçimsiz bir kitle, acayip bir alaşım halinde kaçış için çıkış arıyordu. Artık gecenin yoğunlaşan karanlığı kararı gözle görmek için güneşin tekrar doğudan doğmasını beklemeyi mecburî kılıyordu.
Efendiler, sonraki günü tekrar bu savaş meydanını dolaştığım vakit, ordumuzun kazandığı zaferin azameti ve buna karşılık düşman ordusunun içine düşürüldüğü felaketin dehşeti beni epeyce mutlu etti. O karşıki sırtların gerilerindeki bütün vadiler, bütün dereler, bütün korunaklı ve kapalı yerler, bırakılmış toplarla, arabalarla ve sonsuz teçhizat ve gereç ile ve bütün bu metrukatın ortalarında yığınlar teşkil eden ölülerle, toplanıp karargâhımıza yönlendirilmiş bulunan sürü sürü esir kafileleri ile sahiden bir kıyamet gününü andırıyordu.
Bu dar ateş ve hamle çemberinden bugün için kurtulabilenler birkaç bin kişilik kılıç artığından ibaret idi. Ancak onlar da daha büyük Türk çemberi ortasından çıkmayı başaramayarak başlarında başkumandanları bulunduğu biçimde beyaz bayrak çekmeye mecbur olmuşlardır.
KIRIK KAĞNI ARABASI
Efendiler, ağustosun 31. günü yaklaşık olarak öğle idi ki bir daha bu Çalköy’de, yıkık bir konutun avlusu ortasında İsmet Paşa ve Fevzi Paşa ile buluştuk. Kırık kağnı otomobillerinin döşeme ve oklarına ilişerek bundan daha sonraki durumu değerlendirdik. Kazandığımız meydan savaşının bütün savaşı bitmiş oldurebilecek büyüklük ve kıymette olduğunda birleştik. Artık Bursa istikametine çekilen düşman kuvvetlerini yok etmekle birlikte bütün kuvvetlerle durmaksızın İzmir’e yürüyecektik.
Efendiler, bugünden daha sonra İzmir’de “Akdeniz”i, Mudanya’da “Marmara”yı görmek için 8-9 günlük bir vakit kâfi gelmiştir. Lakin hatırlatmalıyım ki bugüne, bu üzerinde bulunduğumuz doruğa, bu yanık Çalköy’e gelebilmek için yalnız Sakarya’dan itibaren tükettiğimiz vakit tam bir yıldır. Lakin bu kutladığımız zaferi hazırlayabilmek için bir seneyi fazlaca bulmazsınız zannederim. Zira efendiler, savaş, sonunda meydan savaşı, yalnız karşı karşıya gelen iki ordunun çarpışması değildir; milletin çarpışmasıdır. Meydan savaşı, milletlerin bütün varlığıyla, ilim ve fen alanındaki seviyeleriyle, ahlaklarıyla, kültürleriyle, özetlemek gerekirse bütün maddi ve manevi kudret ve faziletleriyle ve her türlü vasıtalarıyla çarpıştığı bir imtihan alanıdır. Bu alanda, çarpışan milletlerin gerçek kuvvet ve değerleri ölçülüdür. Savaş yalnız cismani kuvvetin değil, bütün kuvvetlerin, bilhassa ahlaki ve kültürel kuvvetin üstünlüğünü ispat derecesine vardırır. Bu sebeple meydan savaşında yenilen taraf, milletçe ve memleketçe, bütün maddi ve manevi mevcudiyetiyle mağlup edilmiş sayılır.
EGEMENLİĞE SAHİP OLMAK
bu biçimde bir kararın ne kadar acıklı olabileceğini iddia edersiniz. Mahv ve yok olmak, yalnız harp alanında bulunan orduyla sonlu kalmaz. Asıl o ordunun mensup olduğu millet epey acıklı sonuca uğrar. Tarih, başlarındaki hükümdarların, hırslı siyasetçilerin birtakım hayali emellerle vasıtası durumuna düşen istilacı orduların, istilacı milletlerin uğradığı bu nevi hayli acıklı sonuçlarla dopdoludur.
Efendiler, Türk vatanını fethetmek fikrini, Türk’ü esir etmek hayalini genel, ortak bir fikir haline koymaya çalışanların da layık oldukları sonuçtan kurtulamamış olduklarını gözlerimizle gördük. Efendiler, kendilerine bir milletin tarihi bırakılmış olan adamlar, milletin kuvvet ve kudretini, yalnız ve lakin bir daha milletin gerçek ve elde edilebilir menfaatleri yolunda kullanmakla yükümlü olduklarını bir an hatırlarından çıkarmamalıdırlar. Bu adamlar düşünmelidirler ki bir memleketi zapt ve işgal etmek, o memleketlerin sahiplerine hâkim olmak için kâfi değildir. Bir milletin ruhu ele geçirilmedikçe bir milletin azim ve iradesi kırılmadıkça o millete hükümran olmanın imkânı yoktur. halbuki asırların doğurmuş olduğu bir ulusal ruha, güçlü ve daimi bir ulusal iradeye hiç bir kuvvet karşı gelemez.
Esir olmak istemeyen bir milleti, esareti altında tutmaya kuvvetli olacak kadar güçlü zorbalar artık bu dünya yüzünde kalmamıştır. Türk milleti de son uğraşlarıyla, bilhassa burada kazandığı zaferlerle, gösterdiği azim ve irade ile bilinen bu gerçekleri bir sefer daha tarihin sinesine çelik kalemle kazımış bulunuyor.
TARİHİN DÖNÜM NOKTASI
Milli tarihimiz hayli büyük ve epeyce parlak zaferlerle doludur. Ama Türk milletinin burada kazandığı zafer kadar kesin sonuçlu ve bütün tarihe yalnız bizim tarihimize değil, dünya tarihine yeni cereyan vermekte kesin tesirli bir meydan savaşı hatırlamıyorum.
Hiç kuşku etmemelidir ki yeni Türk devletinin, genç Türk Cumhuriyeti’nin temeli burada sağlamlaştırıldı. Sonsuz hayatı burada taçlandırıldı. Bu alanda akan Türk kanları, bu gökte uçan şehit ruhları devlet ve Cumhuriyetimizin sonsuz savunucularıdır. Burada temelini attığımız “Şehit Asker” abidesi, işte o ruhları, o ruhlarla birlikte gazi arkadaşlarını, fedakâr ve kahraman Türk milletini temsil edecektir. Bu abide, Türk vatanına göz dikeceklere, Türk’ün 30 Ağustos günündeki ateşini, süngüsünü, hamlesini, kudret ve yönetimindeki şiddeti hatırlatacaktır.
SONSUZA KADAR…
Efendiler, bu muazzam zaferin çeşitli etkenleri içinde en değerlisi Türk milletinin kayıtsız koşulsuz egemenliğini eline almış olmalıdır. Bu olayın tarihimizde ve bütün dünyada ne büyük ne verimli bir ihtilal olduğunu izahata gerek görmem. Milletimizin uzun asırlardan beri hanlar, hakanlar, sultanlar, halifeler elinde, onların baskı ve zorba idaresi altında ne kadar ezildiğini, onların hırslarını yerine getirmek yolunda ne kadar büyük felaketlere ve ziyanlara uğradığını düşünürsek milletimizin egemenliğini eline almış olması olayının bütün büyüklük ve değeri gözlerimizde belirir. Gerçi bu büyük zaferin sonuna kadar İstanbul’da halife ve sultan namı altında bir şahıs ve onun işgal ettiği hilafet ve saltanat unvanıyla bir makam vardı. Lakin bu zaferden daha sonra millet o makamları ve o makam sahiplerini layık olduğu akıbete ulaştırdı.
Dumlupınar’da, zaferin kazanıldığının duyulmasıyla 31 Ağustos 1922’de, Ankara Ulus Meydanı’nda büyük bir merasim düzenlenmiş ve zafer coşkuyla kutlanmıştı.
TAÇ VE TAHTLAR YOK OLUR
Efendiler, ulusal egemenlik o denli bir ışıktır ki onun karşısında zincirler erir, taç ve tahtlar yanar, yok olur. Milletlerin esareti üzerine kurulmuş kurumlar her tarafta yıkılmaya mahkûmdurlar. Avrupa’nın ortasından ta doğunun öbür ucundaki binlerce yıllık memleketlere bakacak olursak, Osmanlı İmparatorluğu’nun hak ettiği talihi daha hoş anlayabiliriz.
ÇÜRÜMÜŞ GÖLGE ADAMLAR
Arkadaşlar, saraylarının ortasında Türkten öbür ögelere dayanarak düşmanlarla anlaşarak Anadolu’nun, Türklüğün aleyhine yürüyen çürümüş gölge erkeklerinın Türk vatanından kovulması, düşmanların denizlere dökülmesinden daha kurtarıcı bir harekettir. Türk milletinin kutsal emaneti olan bu topraklarda tam manasıyla efendi olarak yaşaması, fakat o gereksiz ve manasız olduktan diğer, mevcudiyetleri tam bir ziyan ve felaket olan makamların ortadan kaldırılmasıyla mümkün olabilirdi.
Efendiler, onlar yüzünden Türk vatanının ve Türk milletinin geçirdiği ıstırapları, elemleri hissetmemiş bir ferdimiz yoktur. Bu kadar matemler ve felaketler geçirdikten daha sonra, şüphesiz Türk öğrenmiştir ki vatanı bir daha yapmak ve orada mesut ve hür yaşayabilmek için kesinlikle egemenliğine sahip olmak ve Cumhuriyet bayrağı altında bütün evlatlarını toplu ve dikkatli bulundurmak gereklidir.
Efendiler, asırlardan beri inleyerek feryat eden, ancak zorbaların, yalancıların, cahillerin bedene getirdikleri pürüzlerle canhıraş sesini milletin kulağına duyuramayan zavallı vatan, bugün diyor ki bütün can kulağınızı harap olmuş, sinesinde en derin hüzünler duymuş annenizin içtenlikli seslenişine ebediyen açık bulundurunuz. Efendiler, Asya’da, Avrupa’da, Afrika’da, hükümran olmak güç ve yeteneğini göstermiş olan ecdadımız vaktinde bu sesi işitmekten men edilmiş olsalardı, Türk toplumunun, Türk mefkuresinin, Türk yararlarının korunmuş ve verimli olacağı anavatanı bugünkü harap olmuş halinde mi miras alırdık?
VATAN İMAR İSTİYOR
Efendiler, artık vatan imar istiyor, zenginlik ve güvenç istiyor, ilim ve bilgi istiyor, yüksek uygarlık, özgür niyet ve özgür görüş istiyor. Onur, namus, bağımsızlık, gerçek varlık, vatanın bu isteklerini büsbütün ve ivedi yerine getirmek için temelli ve önemli bir formda çalışmayı emreder.
TEK NİYETİMİZ TÜRKİYE
Efendiler, asırlardan beri, Türkiye’yi yönetim edenler hayli şeyler düşünmüşlerdir lakin yalnız bir şeyi düşünmemişlerdir: Türkiye’yi!… Bu düşüncesizlik yüzünden Türk vatanının, Türk milletinin uğradığı ziyanları fakat bir halde karşılayabiliriz: O da artık Türkiye’de Türkiye’den öbür bir şeyi düşünmemek. Lakin bu fikirle hareket ederek her türlü iyilik ve memnunluk amaçlarına ulaşabiliriz.
Efendiler, bizim milletimiz vatanı için özgürlüğü ve egemenliği için fedakâr bir halktır; bunu ispat etti. Milletimiz, yaptığı ihtilallerin kıskanç savunucusudur da. Benliğinde bu faziletler yerleşmiş bir milleti yürümekte olduğu gerçek yoldan hiç bir kimse hiç bir kuvvet alıkoyamaz.
Efendiler, milletimiz egemenliğini eline aldığı gün -bilmeyen kalmamıştır- en karanlık felaketlerin en derin uçurumun kenarında bulunuyordu. Maddi kuvveti yıprattırılmış, savunma araçları elinden alınmış, maneviyatı, kutsalı hücuma uğramış, acı bir durumda bulunuyordu. Bütün bunlara karşın mevcudiyetini ve bağımsızlığını kurtarmaya karar verdi. Bu sonucunda başarılı olabilmek için bütün milletin kendine bir hareket amacı tespit etmesi lazım geliyordu. Bütün milletin, o maksat üzerinde kesinlikle başarılı olmayı son emel kabul etmesi gerekiyordu. Millet bütün varlığıyla, bütün fekakârlığıyla, bütün imanıyla o gayeye birlikte yürüsün ve kesinlikle başarılı olsun lazımdı. Efendiler, o maksat burası idi. Son emel olan muvaffakiyet, burada kazanılan zafer idi.
Efendiler, milletimiz bundan daha sonraki çalışmasında da başarılı olabilmek için ulusal amacını bütün açıklık ve muhakkak tüm vatandaşların gözünde ve vicdanında bütün parlaklığı ile tespit ve tayin etmiş bulunuyor. İsterseniz benim burada gaye dediğim şeyi, siz, milletin ideali diye isimlendirin. Ama bu unvanı verirken dikkat ediniz ki hayali bir manaya kendimizi kaptırmayalım.
Efendiler, milletimizin maksadı, milletimizin ideali, bütün dünyada tam manasıyla uygar bir toplum olmaktır. Bilirsiniz ki dünyada her toplumun durumu, değeri, hürriyet ve bağımsızlık hakkı, sahip olduğu ve yapacağı uygar yapıtlarla orantılıdır. Uygar eser bedene getirmek yeteneğinden yoksun olan kavimler, hürriyet ve bağımsızlıklarından uzaklaştırılmaya mahkûmdurlar. İnsanlık tarihi baştan başa bu dediğimi onaylamaktadır. Uygarlık yolunda yürümek ve başarılı olmak, hayat kuralıdır. Bu yol üzerinde duraklayanlar yahut bu yol üzerinde ileri değil, geriye bakmak cehalet ve gafletinde bulunanlar, uygarlığın coşkun seli altında boğulmaya mahkûmdurlar.
KÖHNE DÜŞÜNCELER
Efendiler, uygarlık yolunda muvaffakiyet, yeniliğe bağlıdır. Toplumsal hayatta, iktisadi hayatta, ilim ve fen alanında başarılı olmak için yegâne gelişme ve ilerleme yolu budur. Hayat ve günlük işlere hâkim olan kararların vakit içinde değişmesi, gelişmesi ve yenilenmesi mecburidir. Uygarlığın yenilikleri, tekniğin mükemmelleri, dünyayı değişimden değişime uğrattığı bir periyotta, asırlık köhne niyetlerle, geçmişle övünmekle durumu korumak mümkün değildir. Uygarlıktan kelam ederken şunu da katiyen belirtmeliyim ki uygarlığın aslı, ilerleme ve kuvvetin temeli, aile hayatındadır. Bu hayatta kötülük, kesinlikle toplumsal, ekonomik, siyasi güçsüzlüğe yol açar. Aileyi oluşturan bayan ve erkek ögelerin doğal haklarına sahip olmaları, aile görevlerini yönetime yetenekli bulunmaları gereklidir.
EKONOMİ
Efendiler, milletimiz burada kutladığımız büyük zaferden daha kıymetli bir zafer peşindedir. O zaferin manası, milletimizin iktisat alanındaki başarılarıyla mümkün olacaktır. Bilirsiniz iktisadı zayıf bir millet, fakirlik ve sefaletten kurtulamaz; güçlü bir uygarlığa, teminat ve mutluluğa kavuşamaz; toplumsal ve siyasi felaketlerden yakasını kurtaramaz. Memleketin yönetimindeki muvaffakiyet da ekonomisindeki kazanımlar derecesiyle orantılı olur. hiç bir uygar devlet yoktur ki ordu ve donanmasından evvelden iktisadını düşünmüş olmasın. Memleket ve bağımsızlık savunması için bedeni gerekli olan bütün kuvvetler ve araçları iktisadın gelişmesi ve gelişmesiyle eksiksiz olabilir.
ATEŞLİ MİLLETPERVERLİK
Milletimizin sahip olduğu güçlü seciye, sarsılmaz irade, ateşli milletperverlik, ekonomik muvaffakiyetten kaynaklanacak verimlilikle de kâfi olduğu derecede takviye olmak zaruridir. Yüzyıl savaşımında milletimizi başarılı kılacak bir ekonomik ömür sağlanmasını amaçlayan genel eğitim ve öğretim sistemlerimiz, her gün daha epeyce esaslaşacak ve olağan olarak başarılı olacaktır.
Efendiler, artık bugün hayat ve insaniyet gerekleri bütün gerçekleriyle ortaya çıkmıştır. Bunlara ters olan söylentiler, ahlak ve imana temel olamaz. Gerçek ortaya çıkınca palavra ortadan kalkar. Safsatalar, hurafeler başlardan atılmalıdır. Her türlü yükselmeye ve gelişmeye yetenekli olan milletimizin toplumsal ve düşünsel ihtilal adımlarını kısaltmak isteyen pürüzler kesinlikle ortadan kaldırılmalıdır.
GENÇLERE SESLENİŞ
Efendiler, son sözlerimi memleketimizin gençliğine yöneltmek istiyorum.
Gençler!
Cesaretimizi destekleyen ve devam ettiren sizsiniz. Siz, almakta olduğunuz eğitim ve kültür ile insanlık niteliğinin, vatan sevgisinin, fikir özgürlüğünün en değerli örneği olacaksınız.
Ey yükselen yeni kuşak, istikbal sizsiniz. Cumhuriyeti biz kurduk, onu yükseltecek ve devam ettirecek sizsiniz.
Arkadaşlar, bu gaza ve şehadet diyarını terk ederken “Şehit Asker”i daima birlikte hürmet ve tazimle selamlayalım.
Günümüz Türkçesine uyarlayan: ALEV COŞKUN
Kaynaklar:
– Hakimiyeti Ulusala, 31 Ağustos 1924
– Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin tarihi nutku, Yenigün Matbaası, 1924
– Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri 2, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, 1959
– Atatürk’ün Bütün Yapıtları (ABE), Cilt 16, s.281-289